Курс иши Мавзу: Ишлаб чиқариш харажатларини ҳисобга олишда технологиянинг ўрни

1. Ишлаб чиқариш харажатлари ҳақида тушунча.
Ишлаб чиқариш-бошқарув ҳисобининг асосий ва муҳим босқичи бу сарфланган харажатларни танлашдан ва қайси бир тизимнинг қылланишидан қатъий назар харажатларни гуруҳлаштиришдан келиб чиққан ҳолда амалга оширилиши лозим.
Харажатларни таснифланишини қуйидаги жадвалда яққол кўришимиз мумкин.
1-жадвал Харажатлар таснифи

№	Таснифлаш белгилари	Харажатлар тури
1.	Ишлаб чиқариш жараёнидаги иқтисодий ролига қараб	Асосий ва устама
2.	Ишлаб чиқарилаётган маҳсулот таннархига киритилашига қараб	Бевосита ва билвосита
3.	Ишлаб чиқариш ҳажмига нисбатан	Ўзгарувчан ва доимий

Бухгалтерия ҳисобининг халқаро стандартлари, Ўзбекистонда қўлланилаётган миллий стандартлар ва «Харажатларнинг таркиби тўғрисидаги Низом»га асосан сарфланган харажатлар қуйида белгиларига асосан ва тартибда гуруҳлаштирилади.

1. Харажатларнинг таркиби ва йыналиши быйича асосий ва устама харажатларга бўлиниши калькуляция моддаларининг қисқартирилган номларини ўз ичига олади ҳамда субъект бошқарув маъмуриятининг асосий эътиборини ушбу гурущ харажатларига қаратишга имконият яратади;

а) асосий харажатларга ишлаб чиқаришнинг технология жараёни билан бевосита боғлиқ былган хом-ашё ва материаллар харажатлари, асосий ишлаб чиқариш билан банд былган ходимларга мещнат щақи щисоблаш, машина ва ускуналарни асраш харажатлари ҳамда шунга ыхшаш сарфлар киради.

б) устама харажатларга эса ишлаб чиқаришга хизмат қилиш ва уни бошқариш, субъектнинг фаолиятига хизмат қилиш ҳамда уни бошқариш харажатлари киради. Бошқарув щисобининг амалиётида ушбу устама харажатларнинг таркибига уларни щисобга олиш ва ажратишнинг турларига олиб бориш имкониятидан келиб чиққан щолда кыпгина харажатларни қышиб юборадилар. Ушбу харажатларга асосан бир нечта иқтисодий таркиби быйича бир хил былмаган элементлардан ташкил топган комплекс харажатлар киради. Яъни, умумишлаб чиқариш харажатлари, маъмурий-бошқарув ва маҳсулотларни сотиш билан боғлиқ харажатлар.
2. Ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг айрим турларига қўшиш усули бўйича харажатлар бевосита (тўғри) ва билвосита (эгри) харажатларга бўлинади:

а) бевосита (тўғри) харажатларга мащсулотларнинг айрим турларини ишлаб чиқариш билан боғлиқ былган ва дастлабки щужжатларга асосан йиғма қайдномада тўлғазилиб ушбу мащсулотларнинг таннархига тўғри (бевосита), яъни баъзи белгиларига асосан тақсимланмай қўшиладиган харажатлар киради. Масалан, хом-ашё ва материалларнинг қиймати, меҳнат ҳақи, бир хил маҳсулот ишлаб чиқарилса ёки буюртма бажарилса технологик ёқилғи харажатлари ва шунга ыхшашлар.

б) билвосита (эгри) харажатларга эса бир неча турдаги мащсулотларни ишлаб чиқариш билан боғлиқ харажатлар киради, улар щам дастлабки щужжатларга асосан йиғма қайдномаларда щисобга олинади. Лекин ушбу харажатлар айрим мащсулотларнинг турига тақсимлаш усулини (даража, улуш, фоиз, коэффициентлар қўлланилиб) қыллаган щолда былинади. Масалан, ижара суммаси, энергия, ёқилғи сарфлари, машина ва ускуналарни асраш ва ундан фойдаланиш, умумишлаб чиқариш харажатлари бунга мисол былади.
Харажатларни тўғри ва эгрига бўлиш ишлаб чиқаришга сарфланган харажатларни тўлиқ ва қисман щисобга олиш тизимини қыллашда зарур. Асосий харажатлар кўп ҳолларда тўғри (бевосита) ва эгри (билвосита)
харажатлардан ташкил топган. Лекин уларни чуқур ўрганганда фарқини ажратиш мумкин.
Доимий ва ўзгарувчан харажатларни қуйидаги чизмалар мисолида тушуниш осон бўлади.