|
Tog‘ yaylov tuproqlari Tog‘ yaylov tuproqlari tik mintaqalarga xos qonuniyatlarga asosan tarqalgan bo'lib, muayyan bir tog' tizmasida tik yo'nalish va yonbag‘ir ekspozitsiyasiga qarab bir-biridan farq qiladi. Tog* yonbag‘irlarida dengiz sathidan 1000-2500 m boigan buta va o ‘tloq dashtlarda tog* jigarrang, tog‘ kashtan tuproqlar tarqalgan. Tog'laming 2000-2800 m balandliklarida (o'tloq, o'rm on mintaqasi va o'tloq dashtlarda) tog‘ qora tuproqlar, yong'oqli o'rmonlarda qora qo'ng'ir tuproqlar hamda qora qarag'ayli o'rmonlar, adirzorlarda tog' o'rm on tuproqlari mavjud. Balandligi 2800-3500 m bo'lgan subalp mintaqasida tog'-o'tloq, tog' o'tloq dasht va o'tloq qora tuproqlar uchraydi. 3200-5000 m balandliklardagi alp mintaqasida o'tloq-dasht, o'tloq va torfli o'tli tuproqlar rivojlangan. Tog'larning eng baland qismlarida poliganal tundra-torfli tuproqlar tarqalgan. O'zbekistonning tog' yaylovlarida asosan qora qo'ng'ir (tog4 o'rmon) tuproqlari keng tarqalgan tog‘, yaylovlar yuqori darajada unumdor suv fízik va agrokimyoviy xossalari o'simliklar uchun juda qulay.
Gidrogeologik sharoiti M aium ki, hududlar to g ‘ m intaqasidagi suv ayirgichlaridan to daryo sohillarigacha b o 'lg an m asofa 4 ta gidrogeologik zonaga bo‘linadi: 1. Gidrogeologik mintaqa - yer usti suvlarining singib kirish mintaqasi. 2. Gidrogeologik mintaqa - sizot suvlarning yer yuziga qisman sizib chiqish mintaqasi. 3. Gidrogeologik m intaqa - sizot suvlarning bugianish mintaqasi. 4. Gidrogeolgik mintaqa - sohil mintaqasidir. Yuqorida keltirilgan gidrogeologik mintaqalar bo‘yicha tog* yaylovlari 1- gidrogeologik mintaqaga, ya’ni yer usti suvlarining singib kirish yoki yer osti sizot suvlarini paydo bo'lish mintaqasiga kirib, bunday yerlarda tuproqning ustki qatlami uncha qalin bo'lmagan qumoq va gil zarralardan, quyi qismlari esa qum, shag'al, mayda tosh aralashmalaridan iborat boiib, yer osti suvlari o‘nlab, ba’zan yuzlab metrmasofada joylashgan. Shuning uchun bu qatlamlar suvni juda ko‘p shimib oladi va katta tezlikda pastga o‘tkazib yuboradi. Bu qatlamlarda pastga suvni o‘tkazmaydigan jinslar joylashgan. Yer osti va sizot suvlari shu suv o‘tkazmaydigan jinslar yuzasida to‘planadi hamda yopiq yo‘nalish bo'yicha juda katta tezlikda (100-1000 m sutka) oqadi. Shuning uchun bu mintaqada yer osti sizot suvlari juda chuqur joylashgan va chuchuk (minerallashganlik darajasi 0,2-0,3 g/1) dir. Yer osti va sizot suvlari o‘simliklaming o‘sish va rivojlanishida ishtirok etmaydi. 0 ‘simliklar qoplami Tog' m intaqasi yaylovlarining o 'sim lik lar qoplam i joylashish balandligiga b o g iiq holda b o iad i. Baland tog* yaylovlarida asosan boshoqdoshlar oilasiga m ansub turli o ‘tloq o ‘sim liklari (oqso‘xta, timofeyevka, suvbug'doyiq, dalachoyi, qizil sebara, segir quyruq, osoka, o‘tloq qo‘ng‘irboshi, astragal, kavul, tipgan, perey, esparset, efemerlar, shuvoqlar). Tog4 yaylovlarining hosildorligi 6-25 s/ga ni tashkil etadi. 1. 2. Adir mintaqasi, yaylovlarning tabiiy sharoitlari Relyef. Adir yaylovlari tog* tizmalarining yonbag'ir qismlarining yonbag‘ir qiyaliklarini, adirlarni, daryolarni o ‘rta va yuqori terrasalarini va tog* etagi prolyuvial tekisliklarini o‘z ichiga oladi. Adir yaylovlarining yuqori chegarasi dengiz sathidan 1400-1600 m, quyi komini esa 250-300 m dan 500 m gacha balandliklardan o'tadi. Adir yaylovlari relyefik ko'plab daryo va dara-soylari bilan bo‘lingan katta tog‘ oldi qiya pastliklaridan va adirlardan iborat. Shuning u ch u n bunday y erlarn in g relyef sharoiti m izorelyef xususiyatlarga xosdir. Iqlim sharoiti. Adir yaylovlarining iqlimi kontinental, quruq va issiq boiib, qishi ancha yumshoq, eng sovuq yanvar oyidagi o'rtacha havo harorati +2°C dan -5°C gacha, eng issiq bo‘ladigan iyul oyida esa o‘rtacha +6°C dan +0°C gacha o ‘zgarib turadi. Havoning harorati +0°C dan yuqori bo‘lgan davrning davomiyligi 170-245 kun, foydali harorat yig‘indisi esa 3400-5400°C tashkil etadi. Adir yaylovlarining iqlim sharoiti joylanish o ‘rniga qarab ham o‘zgaruvchandir. Shimoliy hududlarda o‘rtacha yillik havo harorati qishda + 9-11°C gacha, yoz oylarida esa +23-26°C boiadi, yogingarchilik miqdori esa 150-300 mm ni tashkil etadi. M arkaziy hududlarda havo harorati o'rtacha yillik +12-13,6°C, yog‘ingarchilik miqdori 250-500 mm, janubiy hududlarda esa o'rtacha miqdori 250-600 mm dan iborat boiadi. Tuproq sharoitlari. Adir yaylovlari asosan bo‘z tuproqlardan iborat b o iib , tuproq paydo qiluvchi ona jinslari lyoss va lyossimon jinslar, ularning tag id a esa qatlam li qum -shag‘al, qum li m ayda zarralar keltirmalari tashkil qiladi. Adir yaylovlarida tarqalgan bo‘z tuproqlar tipi, juda ko‘p xususiyatlari bilan farq qiluvchi och tusli bo‘z, tipik bo‘z va to‘q tusli bo‘z tuproqlar tip yerlariga boiinadi. Och tusli b o ‘z tuproqlar adir m intaqasining quyi qismida cho‘1 mintaqasi tutashgan hududlarda tarqalgan boiib, dengiz sathidan 300- 400 m dan 500-600 m gacha boigan balandliklarni o‘z ichiga oladi. Bu tuproqlarda atm osfera y o g in lari ta ’sirida namlik 1 m gacha boigan chuqurlikda to‘planadi. Tuproqning 150-180 sm chuqurligida gips va suvda oson eruvchi tuzlar uchraydi. Tipik bo ‘z tuproqlar adir m intaqasining o ‘rta qismlarida, dengiz sathidan 700-1200 m gacha boigan balandliklarda tarqalgan. Atmosfera yoginlari tuproqni 1,5 m chuqurlikkacha boigan qatlamini namlay oladi. Gumusli qatlam qalinligi 55-80 sm tuproq qatlamning 130— 200 sm chuqurligida mayda kristall gips qatlam uchraydi. To‘q tusli bo‘z tuproqlar mintaqasining eng yuqori qismini dengiz sathidan 700-1500 m dan 1400-1600 m gacha b o ig a n balandliklarni egallagan. Bunday tuproqlar sharoitida atmosfera yog'inlari quyi hududlarga nisbatan ko‘p b o ‘lganligi tufayli tuproqni 2 m chuqurligigacha b o ‘lgan qatlam i namlanadi. Gumusli qatlam qalinligi 80 sm dan k o ‘p bo‘ladi. Y uqorida keltirilgan tu p ro q lar tark ib id a o ‘tlo q - bo ‘z, o ‘tloq tuproqlar ham uchraydi. Och tusli va tipik bo‘z tuproqlarning asosiy qismida tuproqlarning mexanik tarkibi yengil va o ‘rta qumoqli, to ‘q tusli bo‘z tuproqlarda esa og‘ir qumloqdan iborat boladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
