Курс иши мавзу : Халқаро меҳнат тақсимоти: миллий иқтисодиётга имкониятлар ва таҳдидлар

1.Халқаро меҳнат тақсимоти. Халқаро меҳнат тақсимоти - бу ишнинг унумдорлигини оширишга қаратилган аниқ ва чегараланган вазифаларда ижтимоий ва ҳудудий меҳнат тақсимотининг энг юқори шакли. Мамлакатлар айирбошлаш учун фойдаланадиган маълум турдаги маҳсулотларни ишлаб чиқаришга ихтисослашган.
Халқаро меҳнат тақсимоти – айрим мамлакатларнинг табиий шароит ва ресурслари, аҳолининг меҳнат малакаларининг кўникмалари асосида айрим маҳсулотлари ёки уларнинг турларини ишлаб чиқаришга ихтисослашуви ва бошқа мамлакатлар билан айрбошлашувидир. Халқаро меҳнат тақсимоти мамлакатларнинг иқтисодий-ижтимоий ривожланиши даражаси ижтимоий–сиёсий тизимининг ҳарактеридан қатъий назар товарлар хизмат ва билимларнинг халқаро айрбошланиши, ишлаб чиқаришнинг ривожланиши, илмий савдо солиқ соҳаларида бошқа ҳамкорларининг обектив асосидир. Халқаро меҳнат тақсимоти мамлакатлар ичидаги ва улар ўртасидаги муносабатлар ривожланишининг қонуний натижаси, ижтимоий меҳнат тақсимотининг мантиқий давомидир.
Жамиятнинг ишлаб чиқарувчи кучларининг ривожланиш даражаси халқаро меҳнат тақсимоти ва уни кенгайтириш зарурлигини белгилаб берди.
Тарихий жиҳатдан тобора мураккаблашиб бораётган халқаро меҳнат тақсимотининг ўсиши ишлаб чиқариш ва савдонинг глобал ўсиши, капитализмнинг кўтарилиши ва саноатлаштириш жараёнларининг мураккаблиги билан чамбарчасига боғлиқдир.
Бирор корхонага бориб маҳсулот яратиш жараёнини кузатган бўлсангиз, хом ашёга ишлов бериш жараёни ишчилар орасида тақсимлаб олинган бўлиб, ҳар бир ишчи ўзига ажратилган ишнигина бажаради. Ишни ишчиларга бундай тақсимлаб беришга, ўз номи билан меҳнат тақсимоти деб аталади. Меҳнат тақсимотининг асосида — ишни тезроқ бажариш, камроқ ресурс сарфлаб, кўпроқ яхши, сифатли маҳсулот ишлаб чиқариш, яъни маҳсулдорликни ошириш ётади. Меҳнат тақсимоти натижасида, одамлар турли хил касблар бўйича ихтисослашади. Буларнинг ҳаммаси биргина мақсад — меҳнат унумдорлигини оширишга қаратилган бўлади.
Маҳсулдорлик — ресурсларнинг муайян миқдоридан ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори. Технология — маҳсулот ишлаб чиқаришда қайси ресурслардан фойдаланиш, қандай усул ва кетма-кетликда ишлов бериш йўл-йўриғи. Меҳнат унумдорлиги — вақт бирлиги ичида бир бирлик ресурсдан фойдаланиб ишлаб чиқарилган товар ва хизматлар миқдори.
Меҳнат тақсимоти — маҳсулот ишлаб чиқариш жараёнининг ишчилар ўртасида ишни тақсимлаш асосида ташкил қилиниши.
Ишлаб чиқариш тараққиёти натижасида баъзи бир маҳсулот турларини яратиш жараёни мураккаблашиб боради. Битта корхона миқёсида бундай маҳсулотларни ишлаб чиқаришнинг иложи бўлмай қолади. Шу сабаб, корхоналар ўртасида бу маҳсулотни яратиш жараёни, яъни иш ўзаро тақсимлаб олинади. Натижада, корхоналар ўртасида меҳнат тақсимоти юз бериб, улар бир бутун маҳсулотни эмас, балки унинг маълум бир қисмини ишлаб чиқаришга мослашади, яъни ихтисослашади.
Шу тариқа бир неча корхоналардан иборат, муайян маҳсулотни ишлаб чиқарувчи тармоқ вужудга келади. Мисол тариқасида автомобил ишлаб чиқаришни олайлик. Маълумки, автомобил юздан ортиқ катта-кичик деталлар, қисмлардан ташкил топган. Унинг битта детали, масалан, ғилдираклари битта корхонада ишлаб чиқарилса, ойнаси иккинчи корхонада, мотори эса учинчи корхонада ишлаб чиқарилади ва ҳоказо. Хуллас, автомобил қисмларини ишлаб чиқариш билан ўнлаб корхоналар шуғулланади. Охири йиғув корхонасида бу қисмлардан автомобил йиғилади. Шу тариқа бу корхоналар биргаликда автомобил ишлаб чиқариш тармоғини ташкил қилади ва ҳар бири маълум детални ишлаб чиқаришга ихтисослашади. Корхоналарнинг маълум бир маҳсулотларни ишлаб чиқариш бўйича битта тармоққа бирлашиши ҳам меҳнат унумдорлигини оширишга қаратилган бўлади. Ўз навбатида, бир-бирига яқин турдаги маҳсулот ишлаб чиқараётган тармоқлар бирлашиб, ишлаб чиқаришнинг йирикроқ тармоқларини, улар ҳам бирлашиб, ишлаб чиқариш соҳаларини ташкил қилади.
Анъаналар, маҳаллий зарурат туфайли бир бутун ҳудуд, ҳатто мамлакатлар ҳам кўпроқ маҳсулотларнинг айрим турларини ишлаб чиқаришга ихтисослашади. Масалан: Бразилия – қаҳва, Ҳиндистон – чой ишлаб чиқаришга ихтисослашган. Бундай ихтисослашув ҳудудий ихтисослашув дейилади.
Халқаро меҳнат тақсимотининг, шунингдек, мамлакатлар ўртасидаги иқтисодий муносабатларнинг бошқа шаклларининг ваколатхонасига, асосан, ўша халқларда ҳукмрон бўлган ишлаб чиқариш муносабатлари таъсир кўрсатади.
Халқаро меҳнат тақсимоти ҳар хил мамлакатлар ўртасидаги савдо-сотиқ кенгайиб, жаҳон бозорини ривожлантириш учун обектив платформани ташкил этиши учун жуда муҳимдир.
Халқаро меҳнат тақсимоти маълум бир мамлакатларни ишлаб чиқаришнинг турли соҳаларида, хусусан маҳсулотларда ёки ишлаб чиқариш жараёнининг танланган қисмларида ихтисослашувини англатади. Контсептсия бозорларнинг дунё бўйлаб тарқалиши иқтисодий фаолиятнинг прогрессив дифферентсиатсиясини вужудга келтиришни таклиф қилади.
Бу компаниядаги мавжуд меҳнат тақсимотига ўхшайди, аммо бунинг ўрнига халқаро миқёсда. Шу тарзда, баъзи бир ишчилар маълум вазифаларни бажаришга ихтисослашгани каби, халқаро миқёсда ҳам миллатлар маълум ишлаб чиқариш фаолиятига ихтисослашганлиги кузатилмоқда.
Масалан, Швейтсария молиявий хизматлар соҳасида ихтисослашган деб ҳисобланганидек, Бразилия кофе ёки товуқ гўшти ишлаб чиқаришга кўпроқ ихтисослашгани кузатилмоқда.
Катта саноатнинг юксалиши ишлаб чиқаришда катта фарқланишларга ва миллий чегаралардан ошиб кетадиган ихтисослашувнинг ривожланишига олиб келди.
Халқаро меҳнат тақсимотига иқтисодий жиҳатдан кам ривожланган давлатлар томонидан етказиб бериладиган кўп миқдордаги қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ва хом ашёларга саноат мамлакатларининг катта талаби ёрдам берди, фарқланишларга ва миллий чегаралардан ошиб кетадиган ихтисослашувнинг ривожланишига олиб келди.
Меҳнат тақсимотининг турлари:
умумий - ишлаб чиқариш соҳалари бўйича меҳнат тақсимоти, бу мамлакатлар одатда саноат, хом ашё, қишлоқ хўжалигига бўлинишида намоён бўлади; бундай меҳнат тақсимоти табиий-иқлим шароити, иқтисодий-географик жойлашуви ва табиий ресурслари билан белгиланади;
қисман - айрим тармоқларда ихтисослашишда ва маҳсулотларнинг бева аёлларида ўзини намоён қилади;
ягона - мамлакатларнинг машина бўлинмаларининг алоҳида бирликларини ишлаб чиқаришга ихтисослашуви ёки технологик босқичларда ихтисослашувида ифодаланади; бундай меҳнат тақсимоти юқори даражада ривожланган тармоқларга тўғри келади ва тармоқ ичидаги ихтисослашувнинг ривожланишини англатади.
Замонавий шароитда дунё миқёсидаги меҳнат тақсимотининг роли тобора ортиб бормоқда, бу иқтисодий, ижтимоий ва ижтимоий тараққиётнинг зарурий шартига айланди. Турли давлатлар иқтисодиётини глобал меҳнат тақсимотига киритишнинг объектив сабаби:
илмий-техникавий инқилоб шароитида илмий-техникавий инқилоб ютуқларини оммавий равишда амалга ошириш ривожланиш учун жуда катта харажатларни талаб қилади;
глобал муаммолар (екология);
илмий-техникавий инқилоб шароитида савдо-иқтисодий алоқалардан илмий-техникавий ишлаб чиқариш кооператсиясига эътиборнинг ўзгариши кузатилмоқда;
географик меҳнат тақсимоти меҳнатни бирлаштириш билан бирга келади. Меҳнатнинг бирлашиши - бу айрим мамлакатлар ўртасида иқтисодий алоқаларни ўрнатиш ва чуқурлаштириш, бу ички иқтисодий марказлаштиришни шакллантириш билан.
Географик ва ҳудудий бўлиниш бу ажралмас ўзаро таъсир қилувчи жараёнлар тизими бўлиб, унда географик меҳнат тақсимоти ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Бундай ўзаро алоқани тартибга солувчи - бу турли даражадаги миллий иқтисодиётнинг ҳудудий тузилиши. Меҳнатнинг ҳудудий бирлашувининг асосий мотиви фойда (иқтисодий фойда) ҳисобланади.
Халқаро меҳнат тақсимоти
Ҳудудий меҳнат тақсимоти (ТРТ) - ишлаб чиқаришни ихтисослаштириш, иқтисодий раёнларни ажратиш, туманлараро кооператсияни ривожлантириш, маҳсулот ва хизматлар алмашинуви жараёни. Муайян ҳудудлар учун маълум саноат тармоқларини бирлаштиришда ифодаланган ҳудудий меҳнат тақсимоти космоснинг иқтисодий ривожланиш даражасини, ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожланиш даражасини ва мамлакатнинг интегратсиясини кўрсатади.
Ҳудудий меҳнат тақсимоти саноатни ихтисослаштиришнинг афзалликлари ва минтақаларнинг табиий ресурслари ва ижтимоий-иқтисодий имкониятларидан фойдаланиш орқали минтақавий такрор ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш учун қўшимча имкониятлар очиб беради.
Географик меҳнат тақсимоти ижтимоий меҳнат тақсимотининг бир шакли бўлиб, ишлаб чиқариш усули билан белгиланадиган ривожланиш қонунларига бўйсунади. Ҳудудий меҳнат тақсимоти ва ижтимоий ишлаб чиқаришнинг ҳудудий жойлашуви ўртасида ишлаб чиқариш фаолияти натижалари ҳар хил жойлар ўртасида алмашинадиган даражада тўғридан-тўғри боғлиқлик мавжуд.
Ҳудудий меҳнат тақсимотининг моҳияти ишлаб чиқарувчининг бошқа маҳсулотларни ишлаб чиқаришни бир марталик рад этиш билан унинг шахсий эҳтиёжидан ошиб кетадиган миқдорда маълум маҳсулот ишлаб чиқаришга ихтисослашувида. Ушбу жараённинг иқтисодий маъноси шундан иборатки, барча ишлаб чиқарувчиларнинг барча турдаги маҳсулотларнинг маълум бир ҳажми учун умумий харажатлари индивидуал ишлаб чиқарувчининг "универсал" ишлаб чиқариш вариантига нисбатан камаяди. Ҳар бир ишлаб чиқарувчининг маҳсулот бирлигига ишлаб чиқариш харажатларининг пасайиши қулай шарт-шароитлар мавжудлиги билан таъминланади, бу эса фақат индивидуал хусусиятлардан ташқари (масалан, инсоннинг физиологик қобилиятлари) маълум бир турдаги маҳсулотни ишлаб чиқариш учун маълум бир жой мавжуд бўлган "имкониятларни" ўз ичига олиши мумкин ( ишлаб чиқаришни ривожлантиришнинг тарихий, иқтисодий ва табиий шарт-шароитлари).
Ҳар қандай ҳудудда маълум қулай шароитлар мавжудлиги сабабли, бу ерда яшовчи аҳолининг аксариятини ишлаб чиқариш фаолиятининг айрим турларига ихтисослаштириш мумкин бўлади. Натижада айрим тармоқлар (ишлаб чиқариш) маълум ҳудудларга бириктирилган ва шу ҳудудларда тўпланган.
Ҳақиқий иқтисодий ҳақиқатда меҳнат тақсимоти нафақат мамлакатлар ва минтақалар ўртасида меҳнат тақсимоти шаклида, балки ушбу мамлакатлар ва минтақалар ҳудудида жойлашган бир жинсли бўлмаган саноат тармоқлари ўртасида меҳнат тақсимоти шаклида ҳам намоён бўлади.
Ҳудудий меҳнат тақсимотининг турлари:
Иқтисодий яхлит ҳудудлар (мамлакатлар ва иқтисодий раёнлар) ўртасида пайдо бўладиган ва амалга ошириладиган умумий (умумий) меҳнат тақсимоти. Умумий меҳнат тақсимотида умуман мамлакат минтақалари ўртасидаги муносабатлар, улар ўртасидаги иқтисодий алоқаларнинг иқтисодий ўзаро боғлиқлигининг бутун мураккаблигида кўриб чиқилади.
Алоҳида марказлар (саноат марказлари, йирик шаҳарлар) ўртасидаги меҳнат тақсимоти, бунда улар ўртасида жойлашган ҳудудларда меҳнат тақсимотига эътибор берилмаслиги мумкин ва бу марказлар иқтисодий раёнларнинг ажралмас "матоси" дан ажралиб туради.
Иқтисодий марказ атрофида (шаҳар, саноат мажмуаси, йирик йиғиш машинасозлик заводи) маълум бир космик "соҳада" пайдо бўладиган меҳнат тақсимоти. Бундай ҳолда, маълум бир марказга қараб тортилган у ёки бу нуқталар тарқалган "майдонлар" кесишиши ва иқтисодий раёнлар билан мос келмаслиги мумкин.
У ёки бу битта ишлаб чиқариш жараёнининг босқичлари ҳудудий равишда тарқалиб, турли нуқталарда ёки жойларда жойлашган бўлиб, босқичма-босқич меҳнат тақсимоти.
Фазовий ҳудудий меҳнат тақсимоти, бу йил давомида бир хил маҳсулотларни қабул қилиш марказларига турли жойлардан келиб тушишидан иборат.