Kurash turlari va uni o`qitish metodikasi

 Sport imkoniyatlari va qobiliyatni aniqlash 
 
Sportda  saralash  nazariyasi  va  uslubiyatiga  bag’ishlangan  ko’p  
tadqiqotlarda  (Bril,  1980;  Bulgakova,  1986;  SHaposhnikova,  1994)  sport 
imkoniyatlari  va  sport  qobiliyatini  baholashning  maxsus  texnologiyasi 
qo’llanilmoqda.  Bunday  texnologiyaning  asosiy  ma’nosi  oliy  malakali 
sportchilarning  model  xarakteristikalarini  o’rganish  va  aniqlash,  sport  natijasiga 
ta’sir  ko’rsatuvchi  ko’rsatkichlarning  axborotli-ligini,  turg’unligini  va  genetik 
zaminini o’rganish, hamda tashkiliy masalalarni asoslashdan iborat. 
 
Mazkur tadqiqotlarning nazariy va amaliy ahamiyati so’zsiz kattadir. 
Biroq,  bunday  mushkul  muammoni  echishga  qo’l  urishdan  oldin  «sportda 
saralash»  tuShunchasiga  aniq  ta’rif  berish,  so’ngra  nafaqat  takiqotlar  predmeti, 
balki  ularning  yo’naltirilganligini  e’tiborga  olgan  holda  uning  mezonlarini  ham 
aniqlash lozim. 
 
V.Filinning  (1987)  fikricha  sportda  saralash  –  tashkiliy–uslubiy 
tadbirlar tizimi asosida, ma’lum sport turida ixtisoslashish uchun bolalar, o’smirlar 
va  yoshlarning  imkoniyatlari  va  qobiliyatlarini  aniqlashdir.  Tadqiqotchilar  va 
amaliytchilarning  diqqat  markazida  qobiliyatlar,  ya’ni  tabiiy,  anatomo-fiziologik 
hususiyatlar  va  imkoniyatlar  –  ma’lum  faoliyat  turida  muvaffaqiyat  qozonish 

---

mumkinligini  belgilovchi  insonning  shaxsiy  xususiyatlari  bo’lishi  kerak.  Ixtiyriy 
faoliyatda, jumladan sportda ham yuqori natijalarga erishish imkoniyatlar – iqtidor, 
iqtidorni  eng  yuqori  shakllarini  namoyn  bo’lishini  taqozo  etadi.  Shuning  uchun 
«sportda  saralash»  tuShunchasi  ta’rifiga  «iqtidor»  tuShunchasini  qo’shish 
maqsadga  muvofiqdir  (Platonov,  Saxnovskiy,  1988).  V.Platonov  (1987)  sportda 
saralashga,  ma’lum  sport  turida  yuqori    natijaga  erishishi  mumkin  bo’lgan  eng 
iqtidorli insonlarni qidiruv jarayni sifatida qaraydi. 
 
Tadqiqotchilarning 
fikricha, 
sportda 
saralash 
muammosiga 
yondashuvlarni  va  uni  o’rganish  usullarining  ko’pligi  hamda  qarama  qarshiligi 
tufayli  tadqiqit  predmetini  har  xil  tuShunish  masalasini  keltirib  chiqardi.  Shuning 
uchun, kelgusida sportda saralash tizimini ishlab chiqishda qobiliyat, imkoniyat va 
iqtidor  kabi  tuShunchalarni  (sport  faoliyati  nuqtai  nazaridan)  aniqlashtirib  olish 
lozim. «Sport iqtidori» tuShunchasiga ta’rif berish ko’p bahlarni keltirib chiqardi, 
ba’zi mualliflarning fikricha u tug’ma qobiliyat va imkoniyatlar uyg’unligi bo’lsa 
(V.Volko,  Filin,  1983;  Zaporjanov,  1997),  boshqalarning  fikricha  –  genetik 
asosdagi morfofunktsional, motor va psixofizik xususiyatlardir. 
 
O’tkazilgan  nazariy  tahlil  va  amaliy  tadqiqotlar  natijalari,  sport 
iqtidorini  –  sportda  yuqori  natijalarga  erishishni  ta’minlovchi  imkoniyatlar 
yig’indisi deb qarash lozimligini ko’rsatdi. 
 
Trenirovka  va  bellashuvlar  ta’siri  ostida  qobiliyatlar  harakat, 
jismoniyva  psixik  imkoniyatlarga  aylanadi.  Qobiliyatlarning  ahamiyatini  bunday 
tuShunish  yondashuvi,  avvalo  zamonaviy  sportning  talablaridan  kelib  chiqqan, 
chunki,  V.Keller  (1995)  va  V.Platonovlarning  ta’kidlashicha  bellashuvlar 
sharoitida insonning harakat, jismoniyva psixik salohiyatini tadqiq qilish mumkin. 
Demak,  qobiliyatlar  mohiyatini  aniqlovchi  va  sport  iqtidorini  yadrosi  bo’lgan 
belgilar  to’g’risida  ma’lumotlar  zarur.  Bunday  ma’lumot  sport  bilan 
Shug’ullanishning  boshlang’ich  bosqichidan  to  yuqori  sport  natijalari  bosqilariga 
qadar qamrab oladi.  
 
Hozirgi  davrda,  turli  sport  yo’nalishlaridagi  natijalarga  morfologik, 
fiziologik,  psixofiziologik  va  boshqa  belgilarning  ta’siri,  hamda  sport 

---

muvaffaqiyatlarini  ta’minlovchi  ko’p  ko’rsatkichlarning  genetik  asosi  to’g’risida 
yetarlicha ma’lumotlar mavjud. 
 
Muammoni  tadqiq  etishni  davom  ettirish,  sport  iqtidorini,  ko’plab 
o’zaro  bog’langan  komponentlardan  tashkil  topgan,  aniq  strukturaga  ega  bo’lgan 
rivojlanuvchi  tizim  sifatida  o’rganishni  talab  qiladi.  Bu  jaraynda  olingan 
ma’lumotlar  sport  iqtidori  mezonlarini  ishlab  chiqishga  sezilarli  ta’sir  ko’rsatishi 
mumkin. Bunda strukturani ham umumiy, ham maxsus sport iqtidori ko’rinishida 
o’rganishni nazarda tutish kerak. 
 
 Masalani  bunday  qo’yilishidan  kelib  chiqqan  holda  turli  sport 
yo’nalishlarida sport qobiliyatining yosh bo’yicha strukturasini o’rganish bo’yicha 
tadqiqotlar tashkil qilindi. Tadqiqotlar dasturi o’z ichiga jismoniyimkoniyatlarning 
rivojlanish 
darajasini 
xarakterlovchi 
(pedagogik 
mezon), 
antropometrik 
ko’rsatkichlar (somatometrik mezon), hamda asab tizimining va tipologik guruhni 
(psixofiziologik  mezon)  asosiy  xususiyatlari  aks  ettiruvchi  psixofiziologik 
ko’rsatkichlar  parametrlarini  o’lchashni  qamrab  olgan.  Hisoblar  va  tahlil  ko’plab 
determinatsiya  koeffitsienti  (foizlarda)  yrdamida  bajarilgan;  har  bir  mezonning 
sport natijasiga yig’indi va tanlangan holdagi ta’siri baholangan. 
 
Misol  tariqasida  sportning  tezlik  –  kuch  turida  (yengil  atletikada 
sakrash)  sport  iqtidorini  yosh  bo’yicha  strukturasini  o’rganish  bo’yicha 
ma’lumotlarni keltiramiz. 
 
Tadqiqotlar  natijalari  boshlang’ich  tayyorlov  davrida  yosh  qiz 
sportchilarning  sport  natijalariga  jismoniyimkoniyatlarning  rivojlanish  darajasi 
ta’sir ko’rsatadi. Xulosa qilish mumkinki, bu erda trenirovka ta’sirining samarasi 
juda yuqori, yuqori natijalar bosqichida esa bunday deb bo’lmaydi, bu erda sport 
natijasi  asosan  asab  tizimining  holatiga  bog’liq.  Agar  biologik  belgilarni 
(somatometrik  va  psixofiziologik)  sport  natijalariga  ta’sirini  yig’indisini 
ko’radigan  bo’lsak,  ularning  ham  boshlang’ich,  ham  yuqori  natijalar  bosqichida 
katta ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlab o’tish zarur (40,0 va 49,3%).  

---

 
Ysh  sportchilarning  natijalari  tahlil  qilinganda  biroz  boshqacha 
ma’lumotlar  olingan.  Sport  tayyrgarligining  birinchi  ikki  bosqichlarida  o’g’il 
bolalarning sport natijasiga biologik belgilar katta ta’sir ko’rsatgani qayd etilgan. 
 
Tadqiqotlar  natijalari  asosan  genetik  asosdagi  biologik  belgilarning 
sport  iqtidori  strukturasida  ta’siri  yuqoriligini,  hamda  yosh  bo’yicha  va  jinsiy 
farqlarga egaligini ko’rsatdi. 
 
Shunday 
qilib, 
sport 
iqtidorining 
majmuaviy 
tadqiqotlari 
tayyorlovning  turli  bosqichlarida  sportda  saralash  mezonlarining  tarkibini  ishlab 
chiqish uchun ma’lumotlar olish imkonini beradi, hamda sportda saralashning eng 
asosiy  vazifalaridan  biri  –  birinchidan,  tayyorlovning  boshlang’ich  bosqichida 
sport iqtidorini, ikkinchidan chuqurlashtirilgan sport ixtisosligi bosqichida maxsus 
iqtidori darajasini aniqlash va baholash imkonini beradi. 
 
Umumiy  sport iqtidori strukturasini o’rganish  bo’yicha  aniq vazifalar 
qo’yamiz, hususan: 
 
1. Faqat, barcha sport turlari vakillari faoliyatining, trenirovka jarayni 
va bellashuvlar yuklamalarining zamonaviy talablarini tahlili asosida; 
 
2.  Katta  trenirovka  yuklamalari  va  ulardan  so’ng  kuchlarni  tez  qayta 
tiklanishi  yuqori  malakali  sportchilarga  xos;  bu  a’lo  darajadagi  sog’likni, 
jismoniysifatlarning  rivojlanganlik  saviyasi  bilan  belgilanadigan  mehnatsevarlik 
darajasi;  tana  tuzilishi  va  samototip  xususiyatlarini  o’rganishning  ahamiyatini 
ta’kidlab o’tish joiz; 
 
3.  Sportning  ko’p  turlarida,  natija,  mashqlarni  bajarilish  sifati  bilan 
belgilanadi, ular harakatlarning aniqligini, mushaklar ta’sirchanligi va boshqa Shu 
kabi  harakat  imkoniyatlarini  yuqori  saviyada  rivojlanishini  ta’minlaydigan 
xususiyatlarni talab qiladi; 
 
4.  BellaShuvlar  faoliyati  asab  tizimiga,  emotsional  turg’unlikka,  o’z 
tuyg’ularini boshqara bilish sifatlariga katta talablar qo’yadi; 
 
5.  Sport  iqtidorligiga,  sportda  yuqori  natijaga  erishishga  yrdam 
beruvchi  harakat,  jismoniyva  psixik  imkoniyatlarni  yig’indisi  sifatida  qaraladi; 
sport turiga bog’liq holda bu imkoniyatlarning ahamiyati o’zgarib borishi mumkin; 

---

 
6.  Sport  iqtidorini  o’rganishga  bag’ishlangan  tadqiqotlar,  uni,  yuqori 
sport  natijalariga  erishishni  ta’minlovchi,  ma’lum  darajada  strukturaga  ega  va 
tarkibiy  qismlari  o’zaro  bog’langan  va  rivojlanuvchi  tizim  ekanligini  nazarda 
tutishi lozim. 
 
Sport natijasi 
 
Jismoniytayyrgarlik 
Texnik tayyrgarlik 
Psixologik 
tayyrgarlik 
 
Miqdor 
Sifat 
Miqdor-sifat 
 
Jismoniyimkoniyatl
ar 
Harakat 
imkoniyatlari 
Psixilogik 
imkoniyatlar 
 
Umumiy sport iqtidori 
 
Maxsus sport iqtidori 
 
Kuch, tezlik, 
bardoshlik, egiluvchanlik 
Fazo, vaqt, intilish 
Bosiqlik, 
ta’sirchanlik, suskashlik 
 
Bolalar  va o’smirlarni sport  tayyrgarligining  boshlang’ich bosqichida  sport 
iqtidorini  ularning  xarakt  va  jismoniy  sifatlari,  hamda  pedagogik  kuzatuvlar, 
so’rovlar  ko’magida  aniqlash,  somatik  rivojlanishi  va  emotsional  turg’unligini 
baholashni so’rovnomalar yrdamida o’tkazish mumkin.