Kristallografiya, kristallokimyo va mineralogiya

22-мавзу. Силикатлар кристаллокимёси. Анион радикал ўлчамли- оролли, ҳалқали ва бошқа силикатлар.

(Si, Al) O₄ anion tetraedrlarning uzluksiz uch o‘lchamli to‘qimasidan tashkil topgan silikatlarning juda keng tabiatda tarqalgan va muhim jins tashkil etuvchi minerallar qatoriga kiradi. Bunda Si (IV) urnida joylashgan Al³⁺ - ionlarining soni Si⁴⁺-ioni sonining yarmiga, yoki 1:1 bo‘lishi aniqlanadi, ya’ni kompleks aionlarini ko‘pincha shunday formulalar: Si₃AlO₈ yoki SiAlO₄ (Si₂Al₂O₈) bilan ifodalash mumkin. Anion radikallaridagi (Si+Al):O nisbati doimo 1: 2 ni tashkil etadi. Shu postulatga kiradigan minerallar boshqa minerallarga qaraganda ko‘proq SiO₂ gruppasi minerallariga (kvars, tridimit, kristobalit)ga yaqin turadi. Shuning uchun ularning kristall strukturalari ham biri-biriga o‘xshab ketadi.

SiO₄ bilan AlO₄ tetraedrlari, kvars gruppasi minerallaridagi SiO₄ tetraedrlari kabi o‘zaro birlashib uch o‘lchamli to‘qima (sinch) hosil qiladi, ya’ni har qaysi tetraedrning har bir uchi qo‘shni tetraedr uchun ham umumiydir. Lekin mana shu sharoitlarni saqlab qolgani bilan har hil birikmalardagi fazoviy to‘qimalarning tuzilishi hamda shakli boshqacha bo‘ladi.

To‘qimalardagi “bo‘shliqlarni” ishkor etuvchi kationlar qatorida faqat ion radiuslari va shunga muvofiq ravishda koordinatsion soni ham katta bo‘lgan ionlarning: Na¹⁺, Ca²⁺, K¹⁺, Ba²⁺ kamdan-kam Cs¹⁺ va Rb¹⁺ juda ham xarakterlidir. Dala shpatlari bilan seolitlarda shu podklassning eng ko‘p tarqalgan asosiy mineral turlarida - anion radikallarining quyidagi tiplari [Si₃AlO₈]^1-; [Si₂Al₂O₈]^2-; [Si₃Al₂O₁₀]^2- va boshqalar ishtirok etadi. Har qaysi O^2- ioni uchun birinchi holda 1/8, ikkinchi holda 1/4 va uchinchi holda - 1/5 so‘ndirilmagan (aktiv)

manfiy zaryad to‘g‘ri kelgan bir paytda, oltitadan ortiq kislorod bilan o‘ralib kelmaydigan Mg²⁺ kationlar esa o‘z atrofida har qaysi kislorod ionidan 1/3 dan manfiy zaryad talab etadi. Bunday zaryadlar faqat Na¹⁺ va K¹⁺ - bir valentli yoki Ca²⁺, Ba²⁺ ikki valentli ancha yirik kationlar bilan muvozanatga kelishi mumkin. Chunki bu kationlarning 8ta yoki undan ko‘p kislorod ionlari bilan o‘ralib kelishi mumkin, lekin ular muvozanatga kelishi uchun zarur bo‘lganda zaryadning kam bo‘lishini talab qiladi.