Kremniy va uning birikmalari reja: Kirish Asosiy qisim I. Bob kremniyning tabiatda tarqalishi

KREMNIY VA UNING BIRIKMALARI

Reja:

Kirish

Asosiy qisim

I.BOB Kremniyning tabiatda tarqalishi.

1.1 Kremniyni olinishi va ishlatilishi.

1.2 Kremniyning kislorodli birikmalari.

II.BOB Kremniy silikat sanoatida.

2.1 Sement ishlab chiqarish.

2.2 Keramika.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati.

Kirish

Kremniy (IV)-oksid SiO₂ - qattiq, qiyin suyuqlanuvchan, atom kristall panjarali, suvda erimaydigan modda. Tabiatda kvars minerali holida uchraydi. Kvarsning tiniq, rangsiz kristalini tog‘ xrustali deb ham ataladi. Kremen, agat, yashma, qum - kvarsning shakl o‘zgarishlari hisoblanadi.

Kislotali oksid xossasiga ega bo‘lib, ishqorlar, ishqoriy metallar karbonatlar va asosli oksidlar bilan qo‘shib suyuqlantirilganda kremniy kislota tuzlari -silikatlarni hosil qiladi:

SiO₂+2NaOH= H₂O +Na₂SiO₃ SiO₂+Na₂CO₃=CO₂+Na₂SiO₃ SiO₂+CaO=CaSiO₃

Ftorid kislotadan boshqa kislotalar bilan ta’sirlashmaydi. Ftorid kislota ta’sirida gazsimon kremniy ftorid SiF₄ hosil bo‘ladi: SiO₂+4HF=2H₂O+SiF₄

Suyuqlantirilgan kvarsdan ultrabinafsha nurni o‘tkazuvchi va kichik kengayish koeffitsientiga ega bo‘lgan kvars oynasi ishlab chiqariladi. Kvarsning suyuqlanish harorati 1500°C atrofida. Shuning uchun kvars oynasini yuqori haroratli sharoitlarda ishlatish mumkin. Kvarsdan simob lampalari va kimyoviy laboratoriya idishlari tayyorlanadi.

Kremniy(IV) oksid, silikat angidrid, boshqacha aytganda, qumtuproq SiO₂. Kremniyning eng xarakterli va eng barqaror birikmasi silikat angidrid bo‘lib, u, odatda, qumtuproq deb ataladi. Qumtuproq kristall holida ham, amorf holda ham uchraydi.

Kristall holdagi qumtuproq tabiatda, asosan, kvars minerali ko‘rinishida bo‘ladi. Kvarsning tiniq, rangsiz kristallari tog‘ xrustali deb ataladi, tog‘ xrustali ikki uchi olti yoqli piramidadan iborat olti yoqli prizma shaklida bo‘ladi. Qo‘shimchalar bo‘lgani tufayli och gunafsha tusga bo‘yalgan tog‘ xrustali ametist deb, qo‘ng‘irroq tusdagisi— tutunrang topaz deb ataladi. Ammo kvars ko‘pincha, yarim shaffof yaxlit massa holida, rangsiz yoki har xil tusga bo‘yalgan holda uchraydi.

Kvarsning xillaridan biri chaqmoqtoshdir. Kvarsning juda mayda kristall xillari jumlasiga agat bilan yashma kiradi. Kvars murakkab, ko‘pgina tog‘ jinslari, masalan, granit, gneys va boshqalar tarkibiga ham kiradi.

Odatdagi qum kvarsning mayda donachalaridan iborat. Toza qum- oq, ammo u, ko‘pincha, temir birikmalari aralashganligidan sariq yoki qizg‘ish tusda bo‘ladi. Kristall holdagi qumtuproq nihoyatda qattiq modda bo‘lib, suvda erimaydi; qaldiroq gaz alangasida yoki elektr pechidagi suyuqlanib, rangsiz suyuqlikka aylanadi. Bu suyuqlik sovitilsa, shishasimon tiniq massa-amorf qumtuproq hosil bo‘ladi, amorf qumtuproq ko‘rinishi jihatidan odatdagi shishaga nihoyatda o‘xshaydi.

Amorf holatdagi kremniy (IV)-oksid tabiatda kristall holdagi qumtuproqqa qaraganda ancha kam tarqalgan. Ba’zi tuban suv o‘tlarning qobiqlari amorf kremniy (IV)-oksiddan tuzilgan. Bunday qobiqlar ba’zi joylarga uyila borib, trepel (diatomit) yoki boshqacha aytganda, infuzoriyali tuproq nomi bilan ma’lum bo‘lgan katta-katta qatlamlar hosil qiladi. Silikat kislota qattiq qizdirilib, kremniy(IV)-oksid sun’iy yo‘l bilan hosil qilinadi, bunda u oson harakatchan amorf kukun holida bo‘ladi.

Ftorid kislotadan boshqa hamma kislotalar kremniy (IV) oksidga ta’sir etmaydi. Ftorid kislota esa yuqorida aytib o‘tilganidek, kremniy (IV)- oksid bilan reaksiyaga kirishib, SiF₄ va suv hosil qiladi:

SiO₂ +4HF =SiF₄ +2H₂O

Tipik metallmas oksidiga hech qanday kislota ftorid kislotadek ta’sir eta olmaydi.

Davriy sistemaning IV A gruppasiga uglerod S, kremniy Si, Germaniy Ge , qalay Sn, qо‘rg‘oshin Pb elementlari kiradi. Qо‘shimcha gruppachasiga Titan Ti, sirkoniy Zr, gafniy Hf va kurchatoviy Kn elementlari mansub.

Quyidagi jadvalda IV A gruppa elementlarining muhim tavsiflari keltirilgan.

Eng muhim xossalari

Uglerod

S

Kremniy

Si

Germaniy

Ge

Qalay

Sn

Qо‘rg‘oshin

Pb

1 2 3 4 5 6

Tartib nomeri yoki yadro zaryadi

6 14 32 50 82

Nisbiy atom massasi- Ar

12,011 28,086 72,16 118,71 207,2

Zichliklari- ρ,/sm3

3,51(olmos) 2,33 5,35 7,28 11,34

Yer kobigidagi massa mikdori, %

1∙151 27,6 7∙10-4 4∙10-3 1,6∙153

Suyuklanish temperaturasi, 0S

3900 1414 958,5 231,9 327,4

Kaynash temperaturasi, 0S

4347 2630 2690 2337 1754

Nisbiy elektromanfiyligi

2,6 1,9 2,0 1,8 1,7

Oksidlanish darajalari

-4,+2,+4 -4,+2,+4 (+2)+4 +2,+4 +2,+4

Atom radiuslari,

nμ

0,077 0,118 0,139 0,158 0,175

Ion radiuslari,

Me+, nμ

0,26 0,271 0,272 0,294 0,313

Ionlanish potensiallari, I1

64,482 45,141 45,141 40,73 42,32

Ion radiuslar

E4+,nm

0,015 0,041 0,053 0,071 0,084

1 2 3 4 5 6

Valent elektron konfigurasiya lari

[He]2s22p2 [Ne]3s23p2 [Ar]4s24p2 [Kr]4d105s2 5p2

[Xe]4f145d106s26p2

Dioksidlari SO2 SiO2 GeO2 SnO2 PbO2

Elementlarning GeO2∙H2O SnO2∙nH2O PbO2∙nH2O

(IV) gidroksidlari

H2CO3

kuchsiz

H4SiO4

SiO2∙H2O

Juda kuchsiz kislota

Amofoter, kislotalik salgina yuqori

Elementlarning Ge(OH)2 Sn(OH)2 Pb(OH)2

(II) gidroksidlari

Amfoter, asosliklari salgina yuqori

Anionlarining nomlanishlari karbonatlar silikatlatlar germanatlar

Silikatlar Plyumbatlar Uglerod va kremniy tipik elementlar. Davriy sistemadagi biror-

ta gruppa IV gruppa elementlarining ahamiyatliligi bо‘yicha tenglasha olmaydi. Uglerod organik kimyoning asosi bо‘lib, bosh organogen element, hamma tirik organizmlar uchun kerakli komponent. Ikkinchi tipik element- kremniy-anorganik kimyoning va hamma jonsiz tabiatning bosh elementidir.

Germaniy birinchi qattiq jismli tranzistor (1948 y) lar olishda radio elektronika sohasida 10 yillar davomida revolyusion burilish qildi. Germaniy faqat kremniydan keyingi ikkinchi yarim о‘tkazgichdir.

IV A gruppaning hamma elementlari 4 valent elektronga ega bо‘lgan, almashinish mexanizmi bо‘yicha maxsus muhim tetraedrik bog‘lar hosil qiladigan, valent elektronlari bо‘yicha davriy sistemaning о‘rtasiga joylashgan elementlardir.

Elementlarning +4 oksidlanish darajalarining barqarorligi S → Pb qatorida yoki tartib raqamlarining ortib borishi bilan kamayadi. Qо‘rg‘oshin uchun +2 oksidlanish darajasi kо‘proq barqaror. -4 oksidlanish darajalarining barqarorligi aksincha Pb → S о‘tganda ortadi.

Qо‘rg‘oshin va qalay -4 oksidlanish darajasidagi gidridlari juda beqaror, ularda zanjir hosil qilish xarakteri yо‘q. Metallik xarakteri oddiy moddalarda ugleroddan qо‘rg‘oshinga to-

mon ortadi.

Fizikaviy xossalari bо‘yicha uglerod oddiy modda hamda olmos va grafit metalmaslar (grafitda ayrim metallik belgilari namoyon bо‘ladi): kremniy va germaniy oraliq holatlarni (oraliq xossani) egallaydi. Yarim о‘tkazgichlar: qalay va qо‘rg‘oshinlar – metallar.

Kimyoviy xossalari bо‘yicha S va Si metalmaslar: Ge, Sn, Pb qatorida metall sifatidagi kimyoviy aktivliklari ortadi, shu bilan birga Ge da metalmaslik xossasi yuqoriroq bо‘lsa Pb – da metallik xossasi kattadir.

Uglerod va kremniyning hamda germaniy gruppachasi elementlarning II va IV gidroksidlarini kislota asos xossalarini о‘zgarishi yuqoridagi jadvalda berilgan.

Kremniy, uning fizikaviy va kimyoviy xossalari

Olinishi. Kremniy birinchi marta erkin holda 1822 yilda (Berselius, Shvesiya) tetraftorid kremniyni kaliy bilan qaytarib ajratilgan.

SiF4 + 4K = 4KF + Si

Tabiatda tarqalishi. Yerning litosfera qatlamida tarqalishi bо‘yicha ikkinchi element (27,6 massa %). Faqat bog‘langan holda har xil tog‘ jinslarida va ularning yemirilish (tog‘ jinslarining nurashi) mahsulotlarida oksid va silikatlar kо‘rinishida uchraydi. Yer

pо‘stining 90% i qumtuproq va silikatlardan iborat.

Kremniy jonsiz tabiatning muhim elementlaridan biri bо‘lishiga qaramasdan u о‘simliklar va hayvonlar uchun ham zarur. Kremniy о‘simliklarning poyalarida, tanalarida tо‘planib ularning barqarorligini oshiradi. Kremniy qushlarning patlarida, hayvonlarning junlarida, quyi va suv о‘tlarining qoldiqlarida ham kremniy uchraydi.

Tog‘ jinslarining va ularning nurashi qattiq mahsulotlarining asosiy qismi kaliy, natriy, kalsiy, magniy, alyuminiy va temir silikatlaridan tuzilgan.

Tog‘ jinslari va minerallari. Tog‘ jinsi – bir qancha har xil tarkibli minerallarning aglomeratidan iborat.

Mineral – bu kimyoviy individual modda, yer pо‘stida tabiiy yо‘l bilan hosil bо‘ladi.

Tog‘ jinslari va minerallarni о‘rganadigan fanlar:

Petrografiya – tog‘ jinslarining paydo bо‘lishi va tarkibi tо‘g‘risidagi fandir;

Mineralogiya - minerallarning paydo bо‘lishi va tarkibi tо‘g‘risidagi fandir;

Geologiya- yer qobig‘ini paydo bо‘lishi va tuzilishi tо‘g‘risidagi fandir;

Geokimyo – yer qobig‘ining kimyoviy tarkibi tо‘g‘risidagi fandir.

Asosiy silikatli tog‘ jinslari va ularni tarkibiy minerallari:

Granit- dala shpati, kvars, slyuda (asosiy tarkibiy qismi);
Gneys - dala shpati, kvars, slyuda (Gneys – granitni qо‘shimcha (ortiqcha) bosim ta’siridan hosil bо‘ladi);

Bazalt- avgit, plagioklaz, magnetit va boshqalar.

Porfir – har xil tarkibli tog‘ jinslari, ularda yirik kristallar bir jinsli, ba’zan shishasimon asosiy massaga ilashgan bо‘ladi.

Eng muhim silikatli minerallarga quyidagilar kiradi. Dala shpatlari – kaliy dala shpati (ortoklaz) K(AlSI3O8), yoki K2O·Al2O3

·6SiO2 hamda natriyli (albit) Na(AlSi3O8) yoki Na2O·Al2O3·6SiO2 hamda ohaktoshli (anortit), ohakli- natriyli (plagioklaz) dala shpati. Ular yer qobig‘idagi hamma minerallarning 60 % tashkil qiladi.

Loy tuproqlar- tarkibida suvi bor minerallar, dala shpatlarini nurashidan hosil bо‘ladi (bunda suv yutiladi eriydigan kaliy birikmalari tabiiy suvga о‘tadi). Loy tuproqlar boshqa usullarda ham hosil bо‘lishi mumkin, ularning tarkibiga sezilarli ta’sir qiladi. Tarki-

bi bо‘yicha loy tuproqlar bо‘linadi: suglinok- loy tuproq tarkibida qum va temir (III) oksidi kо‘p bо‘ladi.

Mergel- loy tuproqni ohak tosh bilan aralashmasi:

Kaolin – (chinni uchun loy tuproq) – maxsus loy tuproq va qum aralashmasi, kaolin asosiy tarkibiy qismi mineral kaolinit

Al(Si2O5)(OH)4 yoki Al2O3· 2SiO2 ∙ 2H2O.

Slyudalar – tiniq, har xil rangli oqdan – qoragacha kristallar, osonlik bilan alohida qatlamlarga ajraladi, asosiy tarkibiy qism sifatida silikatli minerali bо‘lgan muskovit – KAl2(Al2Si3O10)(OH)2, yoki biotit K(MgFe’’)3(AlSi3O10)(OH)2 – elektroizolyasiyalovchi

qoplamalar, issiqlikka chidamli shishalar (oyna) tayyorlashda ishlatiladi.Avgitlar- muhim jins hosil qiluvchi mineralar (bozaltlar tarkibiga kiradi). Tarkibi bо‘yicha bular CaMg(Si2O6), CaO · MgO · 2SiO2 , kalsiy о‘rniga natriy, kaliy, marganes va boshqalar, magniy о‘rniga temir, alyuminiy, marganes bо‘lishlari mumkin.

Talk- 3MgO∙4SiO2·N2O yumshoq, ishqalanganda yog‘simon mineral upa kо‘rinishida surkov moyi sifatida rezina materiallarini bir –biriga yopishib qolmasliklari uchun ishlatiladi, kosmetik vositalar tarkibiga kiradi, qog‘ozga va zaharli ximikatlar shimdiriladi.

Asbestlar – tarkibi 3MgO·4SiO2· N2O tolasimon tuzilishli minerallar. Laboratoriyada va sanoatda foydalaniladigan issiqlikka chidamli va kimyoviy inert moddalar tayyorlashda ishlatiladi: asbestdan issiqlikka chidamli yopqichlar, tо‘rlar, texnik diafragmalar tayyorlana-

di. Asbest changi kasbiy о‘pka kasalligini chiqaradi.
Boshqa silikatlardan – aldama shox, olivin, dengiz kо‘prigi, topaz, granitlar, berill, izumrud, sirkon, serpentin, ultramarin, permutit va boshqalar ma’lum.

Kremniyni olinish.

1. Kvars va koks yoki dikarbid kalsiy SaS2 aralashmasidan ozroq miqdordagisini elektro pechlarda qizdirib olinadi:

SiO2 + 2C = Si + 2CO jarayon 1500 – 17500S da sodir bо‘ladi.

2SiO2 + CaC2 = CaCO3 + CO + 2Si

2. Qum tuproqdan alyumotermiya usuli bilan:

3SiO2 + 4Al = 2Al2O3 + 3Si .

bu usullarda olingan kremniyga texnik kremniy deyiladi, unda 93 – 99 % gacha kremniy bо‘ladi. Laboratoriyada kremniy SiO2 magniy kukuni bilan (1:2 nisbatda) aralashmasini qizdirib olinadi. Aralashma yuqori temperaturada qizdiriladi va sovutgandan sо‘ng, aralashmadan Si ni ajratish uchun uni HCl eritmasida solinadi. Bunda reaksiya natijasida ozgina magniy silisid hosil bо‘lganligi uchun aralashma kislota eritmasiga solinganda kislota va magniy silisid ta’siridan silanlar hosil bо‘lganligi sababli eritma ustida chiroyli alanga hosil bо‘lib silan havoda yonadi.

SiH4 + 2O2 = SiO2 + 2H2O

Texnik kremniydan zonali suyultirish usulida juda toza kremniy olinadi. Undagi aralashmalar 10-7 – 10-9 mas% gacha bо‘ladi.

Fizik xossalari. Tо‘q kulrang kristall, metallsimon yaltiroq, zichligi r =2,33 g/sm3. Qattiq, mо‘rt kristall modda normal sharoitda termodinamik barqaror olmosga о‘xshash kub modifikasiyadagi kremniy kulrang pо‘lat rangli smolasimon yaltiroqlikka ega juda qattiqligi va mо‘rtligi bilan xarakterlanadi. Yuqori temperaturadagi geksaganol kо‘rinishdagi kremniy beqaror va amaliy ahamiyatga ega emas.

Amorf kremniy mayda kristallik kub shalkida bо‘ladi. Olmosga о‘xshash shaklidagi kremniyda uning atomlari sp3-gibrilanishda bо‘ladi. Uchlamchi turdagi kremniy kristallaridagi tetraedrik bog‘lanishni quyidagi rasmda kо‘rsatish mumkin.

Kremniy qо‘ng‘ir amorf kukun holida ham uchraydi. Amorf kremniy zichligi r =2,0. Kremniy suvda erimaydi, NG‘ va ishqorlarda eriydi:

Si + 4HF = SiF4↑ + 2H2↑

Agar kislota mо‘l bо‘lsa; SiF4 + 2HF = H2SiF6 kislotasi hosil bо‘ladi.

Si + 4KOH = K4SiO4 + 2H2↑; Si + 2KOH + H2O = K2SiO3 + 2H2↑

Kremniy kimyosining uglerod kimyosiga nisbatan muhim farqi shundaki, kremniy bog‘ hosil bо‘lishida 3d orbitallar ham ishtirok etadi. Nazariy jihatdan kremniyning kovalentligi 9 ga teng bо‘lsa, ugleroda esa 4 ga teng.

Amalda kremniyning 6 valentli birikmalari uchraydi, ularda kremniy atomi sp3d2 – gibridlanishda bо‘ladi. Biroq kremniy uchun eng xarakterli struktura k.s. 4 ga teng bо‘lgan birikmalardir, ularda kremniy sp3 gibridlanishda bо‘ladi. Uning sp va sp2 hosilalari kam va

beqarordir. Kremniy ugleroddan farqli yakka bog‘li zanjirlar hosil qilishga moyilligi juda kam. Chunki S – S bog‘larga (347,3 Kj/mol) nisbatan, Si – Si (176,6 kj/mol) bog‘ energiyasi ancha kuchsiz, shu sababli kremniy uzun barqaror zanjirlar hosil qila olmaydi. Bulardan

tashqari kremniyni tipik metalmaslar bilan hosil qilgan birikmalari, uglerodning shu tipdagi birikmalariga nisbatan kо‘proq qutblangan. Bu hol kremniyning kо‘proq metalligi va kichikroq nisbiy elektromanfiyligi bilan asoslanadi.

Kremniy eng barqaror birikmalarida +4, 0 va -4 oksidlanish darajalarida bо‘ladi. Kremniy uchun +2 oksidlanish darajasi kam xarakterli nihoyat kremniy kimyosi uchun kislorodga bо‘lgan moyilligi juda yuqoriligi katta ahamiyatga ega. Si – O orasidagi bog‘lanish energiyasi

Si – Si orasidagi bog‘lanish energiyasiga nisbatan deyarli 2,5 marta kattadir. Yer qobig‘ining 60 % qumtuproq, uning gidrat shakli SiO2 · H2O va har xil silikatlardan alyumosilikatli jinslardan tuzilganligi bejiz emasdir.

Kremniyning kimyoviy aktivligi faqat uning yuza sirtini holatiga bog‘liq. Amorf kremniyning kimyoviy aktivligi kompakt holidagi kristallik kremniydan kuchli. Kremniy ftor bilan sovuqda ham birikadi:

2G‘2 + Si = SiG‘4↑

Boshqa metalmaslar – xlor, brom, kislorod, oltingugurtlar bilan juda qizdirilganda birikadi. Kremniy, uglerod, azot, borlar bilan juda yuqori temperaturada ta’sirlashadi. Qizdirilganda kremniy metallar bilan silisidlar hosil qiladi. Ftorid kislotasi kremniy

bilan odatdagi sharoitda birikadi, qolgan vodorod galogenidlar bilan 400-5000S da birikadi: Si + 4NG‘ = SiF4 + 2H2 ↑

Kremniy HNO3 va NG‘ aralashmasida yaxshi eriydi

3Si + 4HNO3 +18HF = 3H2[SiF6] + 4NO + 8H2O

Ishqor eritmalarida yaxshi eriydi:

Si + 2NaOH + H2O = Na2SiO3 + 2H2↑

Bu omillarning hammasi kremniyni metalmaslik tabiatini uning yarim о‘tkazuvchanlik xossasi bilan yaxshi korrellyasiya qiladi.

Kremniyni ishlatilishi

Kremniy eng muxim zamonaviy yarim о‘tkazgich materiallardan biri, u elektronika va elektrotexnikada: integral sxemalar, diodlar, tranzistrlar teristorlar, termistorlar, fotoelementlar tayyorlashda ishlatiladi.

Kо‘pincha pо‘lat va boshqa qotishmalarda legirlovchi konponentlar (ularning mexanik mustahkamligi va korroziya bardoshligini oshiradi, quyma xossalarini yaxshilaydi). Eng toza holdagi kremniydan kosmik texnikada ishlatiladigan quyosh batareyalarini ishlab chiqarishda foydalaniladi.

Kremniy (IV) oksidi silikat kislota.

Kremniy dioksid SiO2 qadimdan qumtuproq deb nomlangan, rangsiz kristall modda ts = 17280S nihoyatda qattiq va mustahkam.

Tabiatda tarqalishi.

Kristallik SiO2 kvars minerali holida granitlar, gneyslar, qumliklar va dengiz qumini asosiy tarkibiy qismiga kiradi. Kvarsning yaxshi hosil bо‘lgan kristallari rangli aralashmalar bilan quyidagi minerallarni hosil qiladi:

tog‘ xrustali (oq tiniq);

(tutunsimon) kvars yoki raux topaz (kul rangdan to jigar ranggacha);

binafsha kvars;

marion (qora);

ametist (gunafsha);

sitrin (sariq).

Bulardan tashqari kvarsning xillariga tarkibida suvi bо‘lgan minerallar: opal, xalsedon (agat, karneol, yashma) va kremenlar kiradi.

SiO2 chо‘kma tog‘ jinslar kizelgur (diatomit, tuproq infuzoriyalari) tarkibiga kiradi.

SiO2 kristallari ayrim о‘simliklar va hayvonlar organizmidan (ayrim boshoqli о‘simliklarda qamishda, bombukda kremniyli gubka va suv о‘tlarida) ham uchraydi.

Kremniy (IV) oksidining olinishi. Kvarsning yaxlit katta (mono kristallar) kristallari suniy gidrotermal usulda SiO2 cuvli eritmalardan 300-4000S da va 100 -200 mPa (1000-200 atm) bosimda о‘stiriladi.

Kremniy (IV) oksidining xossalari. Oq kukun yoki oq tiniq kristallar polimorf modifikasiya turiga bog‘liq holda (kvars tridimit, kristobalit) 1500-17050S oralig‘ida suyuqlanadi. Suyuqlangan qumtuproq amorf shishaga о‘xshash massa holida qotadi (kvars shishasi).

Faqat ftorid kislotasi (plavik kislota) ta’siridan buziladi, kislota kam bо‘lganda SiF4, kislota mо‘l bо‘lganda H2[SiF6] (geksaftorid kislota) hosil bо‘ladi SiO2 suyuqlangan ishqorlar, ishqoriy metallarni karbonatlari bilan qizdirilganda turil silikatlar hosil qiladi.

SiO2 + 2NaOH t0 Na2SiO3 + H2O

Na2CO3 + SiO2 t0 Na2SiO3 + CO2

Kremniy (IV) oksidining ishlatilishi.

Qumtuproq (SiO2) shisha, keramika, namunaviy materiallar, beton, buyumlar ishlab chiqarishda kremniy olishda ishlatiladi. Kvars kristallari radio texnikada ultratovush qurilmalarida qо‘llaniladi.

Tog‘ xrustali yuvelir ishlarida qimmatbaho tosh optik instrumentlar tayyorlashda material. Kvars kristallari, kvars soatlarida ishlatiladi.

Kremniyning kislotalari va silikatlar

Kremniy kislotalari tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri SiO2 bilan N2O dan olinmaydi. Biroq silikatlarga kislota ta’sir ettirilganda yoki ayrim binar birikmalari gidrolizlanganda SiCl4 gidratlangan kremniy oksidi m SiO2 ∙ nH2O hosil bо‘ladi va chо‘kmaga tushadi.

Na2SiO3 + 2HCl = NaCl + SiO2 · H2O↓

SiCl4 + 4H2O = 4HCl + H4SiO4↓ (SiO2 ∙ H2O)

Kremniyning kislotalari juda kuchsiz kislota SiO2 va suvning nisbatlari turlicha:

mSiO2 + nH2O da m=1 va n = 1 bо‘lsa, H2SiO3 – metasilikat

m=1 va n=2 bо‘lsa, H4SiO4 – ortosilikat kislota

m=2 va n=1 bо‘lsa, H2Si2O5 – disilikat kislota m = yoki n=

bо‘lsa, polisilikat kislotalari deyiladi. Gidratlangan mSiO2·nH2O

dastlab qovushqoq biroq tezda qattiq rangsiz kislota geliyga aylanadi.

Keyinchalik saqlanish davomida havoda asta-sekin gelning suvsizlanishi natijasida oq qattiq bо‘lmagan juda g‘ovak mahsulot silikagel hosil bо‘ladi. Kuchli qizdirish va keyin natriy xloridni yuvib chiqilgandan keyin mayda dispers oq kukun kremniy dioksid olinadi.

Bunga oq qurum deyiladi. Quyidagi rasmlarda silikat kislota anionlarining tuzilishlari keltirilgan

Cheklangan о‘lchamga ega kо‘rsatilgan silikat ionlari bilan bir qatorda cheklanmagan о‘lchamga ega bо‘lgan zanjirli lentali, yassi tekislikli va fazoviy strukturali silikat ionlar ham mavjud (asbest,slyuda va qum tuproq).

Silikat kislotaning eruvchan tuzlaridan eng muhimlari natriy silikat va kaliy silikatlardir. Bu tuzlarga kо‘pincha eruvchan shisha ularning suvdagi eritmalariga suyuq shisha deyiladi. Suvdagi eritmalari kleylash va qovushqoqlik xossalariga ega, shu sababli ularning

suvdagi eritmalari (Na2SiO3) idora kleyi sifatida ishlatiladi. Ochiq havoda suyuqlanganda SO2 ta’sirida parchalanadi, karbonat kislota silikat kislotani siqib chiqaradi. Silikat kislotasi juda kuchsiz kislota. Erimaydigan silikatlar faqat tabiatda tarqalgan. Tabiiy si-

likatlar tarkiblari va strukturalarining turli tumanligi bilan farqlanadi. Qum tuproqdagi va kremniy kislotalaridagi kabi silikatlarda asosiy struktura birligi tetraedrik guruhchasi birligi [SiO4]-4 bо‘ladi. Tetraedrlar ikki juftda [Si2O7]-6 uchtasi xalqachaga [Si3O9]-6 tо‘rttasi [Si4O12]-8 va oltita [Si6O18]-12 tetraedrlarga birlashishlari mumkin.

Bu nisbatan oddiy strukturali hosil bо‘lganlar zanjirlar lentalarga, qatlamchalarga, orolchalarga va koordinasion strukturalarga birlashishlari mumkin. Quyida orolsimon strukturali silikatlarga, yuqori kompleksli anionlari bilan misollar keltirilgan

[SiO4]-4 Be2[SiO4] Fenakit Zr[SiO4] Sirkon

[Si2O7]-6 Sc[Si2O7] Tortveytit

[Si3O9]-6 BaTi[Si3O9] Benitoit

[Si4O12]-8 Ca2FeAl2(BO3) (ON) [Si4O12] Aksinit

[Si6O18]-12 Be3Al2[Si6O18] Berill

Kremniyning bir qismi silikatlar strukturasida alyuminiy atomlariga almashinishlari mumkin (alyumosilikatlar), okso-ionlar –ftor, xlor, gidroksil, borat va boshqa ionlarga almashinadilar. Alyumosilikatlarda bir qismi [SiO4] tetraedrlar о‘rniga [AlO4] tetraedr-

lari turadilar. Keltirilgan silikatlardan akosinit va berill alyumosilikatlardir.

Sun’iy silikatlar.

Tabiiy silikatlar va alyumosilikatlardan sun’iy yо‘l bilan har xil silikatli materiallar olinadi, ular juda katta amaliy ahamiyatga ega bо‘lib, keng ishlatiladi. Ulardan eng muhimlari shisha, sement va keramikadir.

Shisha. Tiniq qattiq material, strukturasi moddaning amorf holatiga muvofiq keladi. Tarkibi bо‘yicha shisha har xil silikatlar aralashmasi bо‘lib, ishqoriy metallar va kalsiyning silikatlari kо‘proq bо‘ladi. Shisha qizdirilganda yumshaydi va asta-sekin suyuqlik holatiga о‘tadi, ular qat’iy aniq suyuqlanish temperaturasiga ega emas, bunday materiallar uchun yumshash sodir bо‘ladigan temperaturalar intervalini kо‘rsatish mumkin.

Kimyoviy xossasi bо‘yicha shisha - inert material. Ular kimyoviy ta’sirga chidamli, faqat NG‘ va ishqoriy metallarning gidroksidlarining suyuqlanmalari shishani buzadi. Shishaga gul solishda va surat yoki naqsh berishda plavik kislotasi, vodorod ftorid (gaz holida) va qattiq gidroftoridlar ishlatiladi. Shishalar tarkibiga kо‘ra quyidagi muhim turlarga bо‘linadi:

Shisha xom ashyoni (qum, soda va SaSO3) suyuqlantirib olinadi:

Na2CO3 + CaCO3 + 6SiO2 = Na2O ∙ CaO∙ 6SiO2 + 2CO2↑

Soda о‘rniga natriy sulfat va kо‘mir aralashmasi ham ishalatiladi:

Na2SO3 + 3C + CaCO3 + 6SiO2= Na2O∙CaO∙6SiO2 + 2CO2↑ + SO2↑ + 3CO↑

Bu uncha qimmat bо‘lmagan «normal deraza» oynasi. Butilkalar shishasi yanada arzonroq bо‘lib, u unchalik toza emas, suyuqlangan silikatga alyuminiy va temir oksidlari aralashgan bо‘ladi. Temir oksidi shishaga yashil rang beradi.

Bu turdagi shishalarga ohak natriyli shisha deyiladi.

Ohak –kaliyli shisha; qum, ohaktosh va potashdan tayyorlanadi.

Ohak – natriyli shishaga nisbatan qiyinroq suyuqlanadi:

K2CO3 + CaCO3 + 6SiO2 = K2O ∙ CaO∙ 6SiO2 + 2CO2↑

Bu shishaning boshqacha turi – bogemsk- xrustali va kron (optikada foydalaniladi).

Qо‘rg‘oshin – kaliyli shisha qum, qо‘rg‘oshinli surik va potashdan tayyorlanadi. Yuqori suyuqlanuvchan material, yuqori nur tarqatish koeffisentiga ega:

PbCO3 + CaCO3 + 6SiO2 = PbO ∙ CaO∙ 6SiO2 + 2CO2↑

Optikada, yuvelir ishlarida qimmatbaho toshlarni imitasiya qilishda va qо‘rg‘oshinli xrustal sifatida uy-rо‘zg‘or buyumlarini tayyorlashda ishlatiladi.

Alyumoborsilikatli shisha. Bu shishada SiO2 qisman Al2O3 va V2O3 bilan almashtirilganda, buning uchun suyuqlangan massaga bor gidroksidi (yoki bura Na2B4O7) va kaolin (yoki dala shpati) qо‘shiladi.

Yensk shishasi nomi bilan ham ma’lum. U juda issiq bardosh va undan kimyoviy hamda uy rо‘zg‘or idishlari tayyorlashda foydalaniladi.

Maxsus shishalar. Masalan termometrlar uchun shisha, ultrabinafsha nurlanishlar uchun tiniq shisha, kо‘k (kobaltli) shisha, suyuqlanmaga SoO, So2O3 qо‘shib olinadi, sutdek oq shisha- loyqa hosil qilish uchun TiO2 qо‘shiladi, qо‘yosh nuridan himoyalovchi shisha (AgCl qо‘shiladi).

Xavfsiz shishalar. (oskolkasiz – siniqsiz, parchasiz shisha) – singanda mayda parchalar hosil bо‘lmaydi, kо‘p qatlamli xavfsiz shisha, bir necha qavatdan iborat, qavatlar orasida plastmassali plyonkalar bо‘ladi.

Agar suyuqlangan shishaga MnO2 qо‘shilsa qizg‘ish gunafsha rangli shisha, So2O3 – qо‘shilsa izumrud yashil shisha, oltin birikmalari qо‘shilsa tо‘q qizil rangli qimmat baho, elektronika va fotografiyada ishlatiladigan shishalar olinadi.

Hozirgi vaqtda shisha asosida yangi anorganik shishalar sinfiga mansub materiallar sitallar ya’ni, shisha kristallar olinmoqda va foydalanilmoqda. Agar shishada kichik mikrokristallar sohasi bо‘lsa sitallar nozik qoldiq shisha qatlami bо‘lgan shishaning deyarli tо‘liq kristalanish mahsulotlaridir.

Shishaning tо‘liq kristalanishi uchun unga mineralizatorlar (metall oksidlari) qо‘shiladi. Ular shishaning kristallanish uchun о‘ziga xos katalizatorlar bо‘ladi. Sitalldagi ayrim kristallitlarning о‘lchami 30 nm gacha shisha qatlami 5 % gacha bо‘ladi. Sitallar yuqori mexanik mustahkam ular kimyoviy va issiqlikka chidamli, 1400-15000S dagina yumshaydilar. Masalan, magniyli sitallar (MgO – Al2O3-SiO2) obolit oynaga nisbatan 10 baravar mustahkam, alyuminiydan yengil, yuqori uglerodli pо‘latga nisbatan qattiq, termik barqarorligi kvarsday.

Silikat keramikasi- bu formaga qо‘yilgan xom loyni (ichida kvars qumi va dala shpati bо‘ladi) kuydirib olinadigan materiallar va buyumlardir. Keramik materiallar, asosan, alyuminiy silikat (3Al2O3 – 2SiO2) dan iborat bо‘ladi. Yupqa devorli keramika bu har xil kimyoviy

va texnik idishlardir. Qalin devorli keramika bu issiqlikka chidamli qurilish buyumlaridir.

Silikat keramika materiallari orasida eng ahamiyatlisi va eng kо‘p ishlatiladigani –chinnidir. Chinni kо‘rinadigan oq, qattiq jaranglaydigan material, eng nodir keramik mahsulot. Xitoyda eramiznig VI asridan beri ma’lum, Yevropada 1709 yildan beri ma’lum.

Chinni olish uchun xom ashyo toza, elangan kaolin, kvars qumi va dala shpati (2:1:1 nisbatda) xizmat qiladi. Aralashma ma’lum vaqt ushlab turilgandan keyin unga ma’lum shakl beriladi sekin quritiladi va dastlabki kuydirish 9000S da qilinadi va glazur suyuqligiga botirila-

di, yoki gul (naqsh) beriladi, keyin 14000Sda kuydiriladi.

Sement silikat sanoatining eng muhim materialaridan biridir.

Sement kulrang kam hollarda oq kukun, kalsiy alyumosilikati, u namlanganda suv bilan kimyoviy bog‘lanadi va toshdek massa bо‘lib qotadi.

Qattiqlik xossasi bо‘yicha eng qimmatlisi portland sementdir.

Uni maydalangan ohaktosh va qumtuproq (gil) aralashmasini 14500S da kuydirib olinadi. Sement uzunligi ℓ = 40 – 50 m, diametri d =2,5 – 3,5 m, <70 qiya qilib joylashtirilgan maxsus truba pechlarida olinadi. Sement tabiatda uchraydigan klinker yoki migrel SaO∙SiO2∙Al2O3∙Fe2O3 dan olinadi. Sementning kimyoviy tarkibi odatda unda bо‘ladigan oksidlarning foiz miqdorlari bilan ifodalanadi.

Sementdagi SaO – og‘irligining qolgan uchta oksidlar og‘irliklarining yig‘indisi nisbatiga sementning gidromoduli deyiladi va uning qiymati sementning texnik sifatini kо‘rsatadi:

( )

. ( )

2 3 2 3 2 m Fe O Al O SiO