Кредитнинг функциялари ва тамойиллари

Asosiy qism
Kiriditning mahiyati va zarurligi
Mohiyat so‘zi iqtisodiy yoki ijtimoiy hodisa yoki voqelikning ichki xususiyatini anglatadi. Kreditning mohiyati unung bir qator ichki xususiyatlarida namoyon bo‘ldi, avvalo, kredit qiymatning harakati bo‘lib ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni o‘zida aks ettiradi, lekin kredit har qanday qiymatning harakati emas. U vaqtinchalik foydalanishga beriladigan pul va tovar shaklidagi mablag‘larning harakatidir. Kreditning yana bir ichki xususiyati uning subektlar o‘rtasidagi munosabatlarda nomoyon bo‘ladi. Kreditnin sub’yekylari 2 ta:

• 
  kreditor;
  
• 
  kredit oluvchi.
  

Kreditning 3 muhim xususiatlari shundan iboratki kredit unga bo‘lgan obektiv talab tufayli yuzaga keladi.
Ayri hollarda mijozlar kreditni qaytara olmaydi. Bu esa kreditni qaytarib berishlilik xususiatlarini inkor etmaydi.
Kreditning mohiyatan farqlanuvchi asosiy jihati ham uning qaytarib olinishidir. Taraqqiy etgan davlatlarda ssuda kapitali bozori yaxshi rivojlangan. Bu bozor ikki qisimdan iborat:

1. 
   birinchi segment pul bozori deyiladi. Bu bozorda qisqa muddatli kreditlarning foiz stavkalari shakillanadi.
   
2. 
   Ikkinchi segment capital bozori deyiladi. Bu bozorda o‘rt va uzoq muddatli kreditlarnintg foiz stavkalar shakillanadi.
   

Libor+Spred=Libid
Bu yerda:
Libor-kredit foiz stavkasi;
Spred-bank foydasi;
Libid-kreditning qiymati.
Marja-bank bilan mijoz o‘rtasidagi munosabatlarni harakterlaydi.
Spred-bank bilan bank o‘rtasidagi munosabatlarni harakterlaydi.
Kreditning mohiyatini anglashda kredit qonunlari muhim o‘rinni egallaydi. Kreditning 3 ta qonuni bor:

1. 
   qaytarilish qonuni;
   
2. 
   qiymatning saqlanish qonuni;
   
3. 
   muvozanat qonuni- berilayotgan kreditlar va ularning resurslar taminoti ortasida muvozanat bo‘lishi kerak.
   

Kreditning mohiyatini yanada aniqlashtirish uchun uning tarkibini, harakat bosqichlarini, iqtisodiy tushuncha sifatidagi muhim belgilarini va ijtimoiy iqtisodiy xarakteristikasini ko‘rib chiqamiz. Kreditning mohiyatini tushunish uchun, avvalambor, uning tarkibi nimadan iborat ekanligini tushunib olish zarur. Kredit munosabat bo‘lishi uchun uning zarur elementlari – kreditning ob’yekti va sub’yekti bo‘lishi zarur.
Kredit munosabatlarida sub’yektlar ikki xil bo‘ladi:

1. 
   Kreditor (qarz beruvchi)
   
2. 
   Qarz oluvchi
   

Bundan tashqari, kredit munosabatlari tarkibining elementi sifatida kreditning ob’yekti yuzaga keladi.


Kredit munosabatlarining ob’yektlari va sub’yektlari.
Kredit ob’yekti bu (kreditor) qarz beruvchidan qarz oluvchiga beriladigan va qarz oluvchidan kreditor (qarz beruvchi)ga qaytib beriladigan qiymatdir.
Bunda qarzga berilgan mablag‘ o‘z qiymatini saqlab qolishi kreditning asosiy sifati hisoblanadi.
Kredit tarkibi uning elementlari birligini ifodalaydi.
Kreditning harakat bosqichlari ham uning muhim belgisi hisoblanadi. Qarzga beriluvchi qiymat harakatini quyidagi sxemada ifodalash mumkin:

B_k O_kz I_k ... V_r ... Q_k F_ks

B_k – kreditning berilishi;

O_kz– kreditning qarz oluvchi tomonidan vaqtinchalik ehtiyojlarini qondirish uchun olinishi;
I_k – kreditning ishlatilishi qarz oluvchining kreditni nima maqsadda olganligi bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi;
V_r – qarz oluvchining xo‘jaligida qarzga olingan qiymat aylanmasi tugallanishini resurslarning aylanmadan chiqarilishini ifodalaydi;
Q_k – kreditni qaytarish;
F_ks – vaqtinchalik berilgan qiymatni kreditor qo‘liga qaytib kelishi (% bilan).
Kreditning mohiyatini malum vaqtdan keyin qaytarib berish va foiz bilan qaytarish sharti yanada kengroq ochib beradi. Bu har ikkala shartdan tashqari, kreditning iqtisodiy kategoriya sifatida harakat qilishini asoslash uchun iqtisodiy munosabatlarning chuqur ijtimoiy iqtisodiy belgilarini hisobga olish zarur.
Kredit mohiyatining tahlili uzluksiz jarayon. Tahlil jarayonida yangidan yangi belgilar, xususiyatlar yuzaga chiqishi mumkin.
Har qanday iqtisodiy kategoriya o‘zining funksiyalariga ega bo‘lgani kabi kredit ham o‘zining bir qator funksiyalariga ega. Ijtimoiy iqtisodiy tizimda kreditning o‘rni va ahamiyati bajarayotgan funksiyalari bilan aniqlanadi. Kreditning funksiyasi – bu kreditning iqtisodiyotdagi faoliyati konkret ravishda namoyon bo‘lishidir.
Kreditni tahlil qilishda, funksiya, uning mohiyati va ahamiyati o‘rtasidagi oraliq bo‘g‘in sifatida ko‘rib chiqiladi.
Kreditning funksiyalari haqida olimlar o‘rtasida yagona izchillik yo‘q.
I. Lavrushinning fikricha, kreditning funksiyalarini tahlil qilishda ikkita echilmagan muammo mavjud:
1. Funksiyani tushunishning uslubiy asoslari.
2. Funksiyalarning tarkibi va strukturasi.
Kreditning tarkibiy qismidan kelib chiqqan holda unga quyidagi munosabatlarga xos funksiyalar taalluqli:
a) kreditorning qarz oluvchi va qarzga beriluvchi qiymat bilan munosabati orqali;
b) qarz oluvchining kreditor va qarzga beriluvchi qiymat bilan munosabati orqali;
v) qarzga beriluvchi qiymat bilan kreditor va qarz oluvchining munosabati orqali.