VI. Etika, Sabab, va Aqliy xulq
Abu Ali ibn Sino ruhiy harakterni huddi “qalbdan harakatlarni sokinlik va
eski hayollarsiz aniqlikda joylashuvi” deb hisoblagan. Bu shuni anglatadiki, harakter
bu faqat yaxshi hulq uchun tajriba qilish emas, balki har qanday kutilmagan holat
uchun tayyorgarlik ko‟rishdir chunki bu holda inson ko‟nikib qoladi va boshqa
vaziyatda hech narsa qilolmaydi.
Biz haqgo‟y odam deb gapirganda faqat rost gapiradigan odamga nisbatan
aytamiz, va ajoyib tuhiy harakterga ham huddi shunday ta‟rifni ishlatsak bo‟ladi. Bir
xil usulda, biz yolg‟onchi odam deb faqat yolg‟on gapiradigan odamga nisbatan
aytamiz va shunga o‟xshab boshqacha harakterlilarga shu ta‟rif bo‟ladi.
Inson uchun yana shu narsa majburki, agar uning qalbi ruhiy yovuzlikka
duch kelsa, uning qarama qarshisini tushunib yetish uchun o‟z qalbini a‟lo himmat
yo‟lidan qalbini u yo‟lning o‟rtasidan borishga majburlashi va unga bu yo‟lni
o‟rgatishi lozim.
152
Barchasini bir qilib, manziliy nuqta bu sabab. Qachonki inson bu sababga
itoat qilishni o‟rgangandagina, u tarbiyali va fazilatli bo‟lish yo‟lida bo‟ladi. Sabab
bu yaxshi xulqni aniqlovchi, yo‟lning o‟rtasida aniqlangan sandartar, agar bir qo‟l
bo‟lsa u boshqa bittasi bilan barobar bo‟lishidir. Sabab o‟zi har qanday ikkita yomon
harakter o‟rtasida turgan himmat uchun meyorni aniqlay oladi. Sabab fazilatlar
o‟rtasidagi garmoniyani tenglashyirib turadi, demak, hech qaysi bir fazilat
boshqasidan ustun bo‟lmaydi, va inson o‟z ruhiyatidagi barcha tenglikka bir fazilatni
boshqasidan orttirib yubormasdan erisha oladi. Bu yerda e‟tiborga olish kerakki,
ruhiyat va etikaning qiymatlari avvalo Qur‟onda belgilangan va Payg‟ambarning
barcha amallari inson qalbining chuqur diniy cheklovlariga amal qilgani, Abu Ali
ibn Sino uchun bu sababning barcha yomon ishlar ustidan hukmron bo‟la olshiga
sabab bo‟lgan. Endi shu aniqki, ruhiy qiymatlarni tushunish uchun Sababning
shunchaki qabul qilinishi yetarli emas. Ularning ildizi yurakdan joy olishi, va “ruhiy
his” inson tabiati strukturasining bir bo‟lagi bo‟lib qolishi juda ham muhim.
Abu Ali ibn Sinoning fikricha, ahloq bu inson hayotida erishiladigan narsa, u
birga tug‟ilmaydi balki keyinchalik unga erishiladi, va uning qanchalik erishilishi
insonning „odat‟, „taqlid‟, „qo‟rquv‟ va „donolik‟ haqidagi niyatlariga bog‟liq
bo‟ladi. Abu Ali ibn Sino ahloqqa erishish jarayoni tug‟ilgan go‟daklik vaqtidayoq
boshlanadi, chunki, bolakay yoshligidan tug‟ilgandan ko‟p o‟tmay qiyinchiliklarga
duchor qilinadi va bular natijasida uning psoxologiyasiga, va etik rivojlanishiga
ta‟sir o‟tkazadi deb hisoblagan. Shu sababdan Abu Ali ibn Sino bolalik va u bilan
bog‟liq hamma narsaga juda qattiq e‟tibor bergan: enaganing ahloqi va tabiatiga,
o‟qituvchisi, bola o‟qigan joydagi uning do‟stlari va raqiblari.
20
Do'stlaringiz bilan baham: |