Креатив ва танқидий фикрлашнинг мазмун-моҳияти ва асосий тамойиллари

Aнъанавий, "академик" интеллектга ёки креатив изланишга йўналтирилган фикрлаш турларини таққослаш

Анъанавий фикрлаш	Креатив фикрлаш
Яратилган ғояларнинг тўғрилигига қаратилган	"Туғилиш" га йўналтирилган - кўпгина ғояларни яратиш, ҳатто уларнинг ҳаммаси ҳам тўғри ва амалга оширилмаса ҳам
Maқсадли равишда берилган йўналишда ҳаракат қилиш	Эҳтимолий, аниқ мақсадсиз "ҳаракат учун ҳаракат"
Aналитик жиҳатдан эҳтиёт қисмлар мажмуасига эътибор берилади	Синтетик, муаммоли вазиятни унинг яхлитлигида интуитив равишда "тушунишга" қаратилган
Доимий равишда, бу ҳар бир қадамнинг тўғрилигини талаб қилади. Aгар босқичлардан бирида хатолик юзага келса, умумий натижа ҳам нотўғри.	У бир вақтнинг ўзида бир нечта йўналишларда амалга оширилади, ҳар доим ҳам кетма-кет эмас. Муайян қадамлардаги хатолар, натижада нотўғри натижаларга олиб келиши шарт эмас
Қарорларни излаш энг эҳтимолий йўналишларда амалга оширилади, аввал аниқ гипотезалар синовдан ўтказилади	Йечимларни излаш бизнинг билимларимизнинг "чеккасида" ноаниқ, эҳтимолдан узоқроқ кўринадиган йўналишларда амалга оширилади.
Нотўғри деб топилган ғоялар қўшимча қидирувдан чиқариб ташланади	Инкорни рад этишдан фойдаланишга йўл қўйилмайди, ҳар қандай муқобил вариантларни, ҳаттоки бир-бирини истисно қиладиган вариантларни бирлаштириш йўллари изланмоқда
Aгар дастлабки маълумотлар тўғри бўлса ва муаммони ҳал қилиш алгоритми тўғри бўлса, якуний натижа кафолатланади	Эҳтимоллик кўрсатгичи
Муаммони ҳал қилиш учун тўлиқ дастлабки маълумотлар ва усуллар мавжуд бўлганда аниқ вазиятларда самарали, қандай натижага эришиш кераклиги аниқ маълум бўлганда амалга оширилади	Муаммони ҳал қилиш усуллари ва талаб қилинадиган натижалар етарлича маълум бўлмаган, тўлиқ бўлмаган дастлабки маълумотлар билан ноаниқлик ҳолатларида

Бугунги кунга келиб, “креативлик” тушунчасининг жуда кўплаб талқинлари мавжуд. ХХ асрнинг 60 йилларидаёқ психологлар томонидан креативликнинг олтмишдан ортиқ таърифи келтирилган: “Креативлик – янги усул билан амалга оширилган идрок қилиш қотишмаси”, “янги муносабатларнинг вужудга келиши”, “янги асарларнинг пайдо бўлиши”, “янгиликларни билишга ва амалга оширишга мойиллик”, “янги тушунчаларга олиб келадиган ақлий фаолият”, “тажрибанинг янги ташкилотга айланиши”, “маъноларнинг янги туркумларини тасаввур қилиш” ва ҳ.к.

Нуфузли америкалик психолог Абрахам Маслоуга биноан – бу туғма ва ҳаммага хос, аммо муҳит таъсири остида кўпчилик йўқотадиган ижодий йўналганлик.
Универсал когнитив ижодий қобилият сифатида креативлик концепциясини оммалаштирган Дж.П. Гилфорд томонидан креативликнинг олтита кўрсаткичи ажратилган:

1. 
   мулоҳаза юритиш – муаммони аниқлаш ва уни қўя билиш қобилияти;
   
2. 
   фикр тезлиги – маълум вақт бирлигида кўп сонли ғояларни яратиш қобилияти;
   
3. 
   мослашувчанлик – турли хил семантик категориялар билан боғлиқ турли хил ғояларни ишлаб чиқариш қобилияти;
   
4. 
   ўзига хослик – умумқабул қилинган қарашлардан фарқ қилувчи ноодатий, ностандарт ғояларни яратиш, қўзғатувчиларга ноодатий жавоб бериш қобилияти;
   
5. 
   тафсилотларни қўшиш орқали объектлар ёки ғояларни такомиллаштириш қобилияти;
   
6. 
   муаммони ҳал қилиш, яъни анализ ва синтез қобилияти.
   

Америкалик психолог Э.П. Торренснинг фикрига кўра, креативлик – индивиднинг ностандарт, ижодий фикрлаш қобилияти, “муаммол ечимини топишда билим ва амалий ҳаракатларнинг ўзаро қарама-қаршилигига нисбатан таъсирчанлик, янги фаразларни илгари суриш асосида муаммоларнинг ечимини излаш ва ечиш, фаразларни текшириш ва ўзгартириш, қарор натижаларини шакллантириш қобилиятидир.
Ижодий жараён турли хил интеллектуал хусусиятларни талаб қиладиган бир неча босқичларни ўз ичига олади. Биринчилардан бўлиб 1926 йилда Г. Уоллес ижодий жараённинг тўрт босқичини белгилаб берди, улар ўша пайтдан бери классик деб ҳисобланиб, у ёки бу шаклда барча замонавий таснифларда кўринади: