КРЕАТИВ ВА ТАНҚИДИЙ ФИКРЛАШНИНГ МАЗМУН-МОҲИЯТИ ВА АСОСИЙ ТАМОЙИЛЛАРИ
Бутунжаҳон иқтисодий форумининг (WEF) 2015 йилда эълон қилинган “Таълимнинг янгича талқини: технологиялар салоҳиятини очиш” номли докладида келтирилган 2020 йилда энг муҳим саналадиган кўникмалар рўйхатининг дастлабки учталигини мураккаб муаммоларни ҳал қилиш, танқидий фикрлаш ва креативлик ташкил этган эди
1. “4 К” концепциясига кўра, XXI асрда таълим олиш учун зарур кўникмалар қаторидан ҳам ушбу кўникмалар ўрин олган: танқидий фикрлаш, креатив фикрлаш, кооперация (жамоада ишлаш), коммуникация.
Бутунжаҳон иқтисодий форумининг 2020 йилнинг октябрида эълон қилинган “The Future of Jobs” докладида ҳам танқидий фикрлаш ва креативлик 2025 йилга келиб энг кўп талаб қилинадиган кўникмалар рўйхатининг дастлабки бешталигидан ўрин олади
2.
Инновацион технологиялар ва бошқарувга янгича ёндашувлар ривожланаётган бугунги дунёда ташкилот раҳбарлари айнан ушбу кўникмаларга эга бўлган инсон ресурси учун кураш олиб бормоқда. IBMнинг 60 мамлакат ва 33 соҳанинг юқори бўғиндаги 1500 дан зиёд раҳбарлари орасида олиб борган тадқиқотларининг натижасига кўра, бугунги кунда интизом, интеллект ва диплом эмас, ностандарт фикрлаш қобилияти муваффақият гарови, деган хулосага келиш мумкин. Чунки глобаллашув жараёнларига жалб этилган замонавий жамиятнинг вазифаси бу жараёнлар юзага келтираётган ўзгаришларга тезкор жавоб бериш, ностандарт қарорлар қабул қилиш, янги оргинал ғояларни ишлаб чиқишдан иборат. Жамиятда таниш вазифаларнинг ноодатий ечимларига, муаммоларни ечишга янгича ёндашувга, одатий вазиятларда ўзини тутишнинг янгича усулларига эҳтиёж ортиб бормоқда.
Бир қарашда креативлик ва танқидий фикрлаш бир-бирига қарама-қарши тушунчалардек кўринади. Аммо, турли бўлишига қарамасдан, бугунги кун олдимизга қўяётган долзарб масалаларни самарали ҳал қилиш учун ҳар икки фикрлаш ҳам бирдек зарур. Хўш, креативлик ва танқидий фикрлаш – улар кимлар, иттифоқчиларми ёки рақиблар?
Бу икки тушунча бир-бирини тўлдиради. Креатив фикрлаш - у ёки бу масаланинг бутунлай янги ва ноодатий ечимини топишга олиб келадиган тафаккур. Танқидий фикрлаш эса таклиф этилган ечимларни уларни қўллаш соҳасини аниқлаш учун текширишдан иборат. Креатив фикрлаш янгиликларни яратишга, танқидий фикрлаш – уларнинг камчиликларини топишга йўналтирилган. Креативлик
- бу муаммога бошқа бир бурчак остида қараш орқали, уни ноёб ечим билан ҳал этиш хусусияти. Бироқ муаммонинг ечими нафақат янги ғояларга, балки уларнинг нечоғлик фойдали эканлигига ҳам боғлиқ. Айнан шундай вазиятда танқидий фикрлаш ёрдамга келади.
Креатив жараёнда креатив фикрлаш янги,ўзига хос ғояни яратиш учун фойдаланилса, танқидий фикрлаш ғояларни баҳолаш ва қарор қабул қилиш учун зарур. Муаммонинг креатив ечимида ҳар икки фикрла тури муҳим. Аввало муаммони таҳлил қилиш, сўнгра эҳтимолий ечимларни ишлаб чиқиш, сўнгра энг яхши ечимни танлаш ва қўллаш ва ниҳоят қабул қилинган қарорнинг самарадорлигини баҳолаш зарур. Шу тариқа ҳар икки фикрлаш тури навбатма-навбат ечим топишда қўлланилади.
Бу икки фикрлаш тарзини қандай қилиб уйғунлаштириш мумкин? Энг аввало ҳар бир фикрлаш тарзини алоҳида ривожлантириш зарур.
Дастлаб
креатив фикрлашни кўриб чиқамиз. Креативлик – шахснинг ижодий қобилиятлари бўлиб, қуйидаги хусусиятлар билан ифодаланади:
тафаккурнинг қабул қилинган ёки одатий (анъанавий) схемаларидан фарқли, бутунлай янги ноодатий ғояларни яратишга тайёргарлик;
мустақил омил сифатида истеъдодлилик таркибига киради ҳамда барқарор тизимларнинг ичида вужудга келувчи муаммоларни ҳал қилишга бўлган қобилият.
Илк бор креативлик (ингл.
"creative" – ижод, ижодий, лот.
"creatio" – яратиш, бунёд этиш) тушунчаси Р.M. Симпсон томонидан 1922 йилда инсоннинг қолипли фикрлаш усулидан воз кечиш хусусиятини ифодалаш учун қўлланилган.
Дарҳақиқат, агар инсон доимо чекловлар ва чегараларга эътибор қаратаверса, креатив бўлиши қийин. Шу сабабдан ностандарт фикрлаш - мавжуд қолиплар ва масалани ҳал қилишнинг одатдаги усулларининг чегарасидан ташқарисига чиқиш “
thinking outside the box” — сўзма-сўз “қутидан ташқарида фикрлаш” деб аталади.
