Космик нурлар физикаси

BF

3

  gazi tez rekombinasiyalanuvchi gazlar sinfiga mansub. Bunday schetchikning 

kuchaytirish  koeffisiyenti  bir  necha  mingga  teng  bo’lib,  u  uzoq  vaqt  davomida 

stabil ishlaydi. Bu schetchiklarning voltamper xarakteristikasi, keng to’yinish toki 

sohasiga egadir. Chunki ichki α - zarralarning hosil bo’lishidagi impuls kattaligi, β 

–  zarralar  va  ionlashgan  kosmik  zarralar  impulslaridan  kattadir.  Aytish    lozimki, 

qayd  qilishning  har  bir  qadamida   

10

5

В

  izotopining  birgina  yadrosi  sarflanadi, 

shuning  uchun  bor  gazi  bilan  to’ldirilgan  schetchiklarining  ishlash  vaqti  juda 

kattadir.  

 

Schetchiklarning  turli  muhitlar  bilan  o’rab  (ularda  zarralarning  susaytirishi 

va generasiyasi vujudga keladi) turli detektorlarni hosil qilishi mumkin.  

 

Neytron 

monitorlarida 

schyotchiklar, 

parafin 

plastinkalari 

(ularda 

neytronlarning susaytirilishi amalga oshadi) va qo’rg’oshin plastinalari bilan (unda 

neytronlar  generasiyasi  vujudga  keladi)  o’ralgan  bo’ladi.  Kuzatishlarning 

ko’rsatishicha  (4.4)  reaksiyasining  bajarilishi  ehtimoliyati  neytronlar  tezligiga 

teskari  proporsional  bo’lib,  isiqliq  neytronlari  uchun  maksimal  qiymatga  ega 

bo’ladi.  Shuning uchun schetchiklar parafin plastinkalari bilan o’raladi, neytronlar 

parafindan  susayib  o’tib,  schetchik  yordamida  (4.4)  reaksiya  natijasida  hosil 

bo’lgan  impuls  asosida  qayd  qilinadi.  Bunday  detektor  Yer  atmosferasidan 

kelayotgan  neytronlarning  qayd  qilganligi  sababli,  tashqarida  yuz  beruvchi 

o’zgarishlar, qor yog’ishi yoki yomg’ir yog’ishiga xam sezuvchan bo’ladi. Bunday 

detektor yordamida qayd qilingan natijalarda, kerakli jarayonlarga tuzatma kiritish 

ancha  qiyin    bo’lganligi  sababli,  lokal  (o’z  hajmida  tug’ilgan  neytronlarni  qayd 

qiluvchi)  detektorlardan  foydalanadilar.  Lokal  detektorlarda  schetchiklar 

qo’rg’oshin  qatlami  bilan  ham  o’ralgan  bo’ladi.  Bunday  detektorlarda  Yer 

atmosferasidan  keluvchi  neytronlar  parafinning  tashqi  qatlamidan  susayib  o’tib, 

qo’rg’oshin  qatlamida  yutiladi.  Kosmik  nurlarning    yadro  aktiv  komponentalari  

tashqi  parafin  qatlamidan  bemalol  o’tib  detektorning  qurg’oshin  qatlamidan 

o’tayotganda, qo’rg’oshin muhitning atom yadrolari bilan bo’ladigan kaskad yadro 

ta’sirlari natijasida neytronlar hosil qiladi. Bunday neytronlarga karrali neytronlar 

deyiladi. Karrali neytronlar detektorlarning ichki parafin qatlamidan susayib o’tib, 

schetchikda (4.4) reaksiya asosida impuls hosil qilib qayd qilinadi. Shuning uchun 

bunday  neytronli  detektorlarga  lokal  detektorlar  deyiladi.  Samarqand  neytron 

---

 

66 

supermonitori  4  –  seksiyali  monitor  bo’lib,  uninig  harbir  sekiyasida  6  –  ta  dan 

schetchiklar mavjuddir. Bu  monitorning effektiv qayd qilish yuzasi 24m

2

 ga teng 

bo’lib  energiyasi    7  GEV  dan  katta  bo’lgan  (qayd  qilish  joyining  geomagnit 

holatiga  bog’liq  bo’ladi)  kosmik  zarralarni  qayd  qilishga  mo’jallangandir. 

Neytronlarni  sanash  tezligi  o’rtacha  hisobda  32000impuls/5  minutga  teng  bo’lib, 

kosmik  nurlarning  intensivligini  qayd  qilish  aniqligi,  nafaqat  katta  davrli 

variasiyalarini  qayd  qilish,  balki  kichik  davrli  variasiyalarni  (kosmik  nurlar 

intensivligini fluktuasiyalarini) ham o’rganish imkonini beradi.