Korxonalarning aylanma mablag‘larini moliyalashtirish samaradorligini oshirish yo‘llari

OAJ “Bekabadsement” aylanma mablaglarining tarkibi va dinamikasi [8]

foizda

Yuqorida qayd etilganidek, O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining pul mablaglari bilan ta’minlanganlik darajasining past ekanligi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasidagi debitor-kreditor qarzdorlik muammosini hal qilish imkonini bermayapti. 2018 yilning 1 yanvar holatiga, respublikamiz iqtisodiyotini pul mablaglari bilan ta’minlanganlik darajasi atigi 29,4 foizni tashkil etdi. Holbuki, iqtisodiyotdato‘lovsizlik muammosini hal qilish uchun iqtisodiyotning pul mablaglari bilan ta’minlanganlik darajasining kamida 50% bo‘lishini ta’minlash zarur [9].

O‘zbekiston Respublikasining Prezidenta Sh.M.Mirziyoev aloxdsa ta’kid- laganidek, “jami 18 trillion so‘mlik debitor qarzdorlikdan 14 trillion so‘mi yoki 60 foizi oxirgi 3 yil mobaynida cho‘zilib kelyapti. Nima uchun ushbu muammo bilan Muddati o‘tgan qarzdorlikni qisqartirish komissiyasiga boshchilik qiladigan moliya vaziri va Markaziy bank raisi jiddiy shyty llanmayapti^,' [10].

Inflyatsiya darajasi va milliy valyutaning qadrsizlanish darajasining yuqori ekanligi korxonalarning aylanma mablaglarini moliyalashtirish samaradorligiga nisbatan salbiy ta’sirni yuzaga keltirmokda.

2017 yilda respublikamizda inflyatsiyaning yillik darajasi 14,4 foizni, milliy valyutaning AQSh dollariga nisbatan qadrsizlanish sur’ati 192,0 foizni tashkil etdi [11].

Ta’kidlash lozimki, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 2 sentabrdagi PF-5177-sonli “Valyuta siyosatini liberallashtirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar tugrisida'Di farmoniga muvofiq, 2017 yil 2 sentabrdan boshlab milliy valyutaning nominal almashuv kursini talab va taklif asosida belgilash tartibi joriy qilindi. Buning natijasida 2017 yil 5 sentabr kuni so‘mning 1 AQSh dollariga nisbatan nominal almashuvdkursi 8100,00 so‘mni tashkil qiddi. Ya’ni so‘mning AQSh dolariga nisbatan qadrsizlanish sur’ati qariyb ikki barbarni tashkil etdi.

Korxonalarda aylanma mablag‘lardan moliyalashtirish samaradorligini tavsiflovchi muhim ko‘rsatkichlaridan biri bo‘lib, aktivlardan foydalanish samaradorligi ko‘rsatkichi hisoblanadi. Uning xalqaro amaliyotda qabul qilingan eng past me’yoriy darajasi 1,6 ni tashkil etadi.

1-rasm. «Uzsalaman» OAJda aktivlardan foydalanish koeffitsientining darajalari [12]

1-rasm ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, 2015 - 2017 yillarda «Uzsalaman» OAJda aktivlardan foydalanish koeffitsientining me’yoriy darajasi ta’min- lanmagan. B esa, taxdil qilingan davr mobayshzda tovar zaxiralari qiymatining o‘sish sur’atini mahsulotlarni sotishdan olingan yalpi foydaning o‘sish sur’atidan yuqori bo‘lganligi bilan izoxdanadi.

Taklif va xulosalar

Fikrimizcha, korxonalarning aylanma mablag‘larini moliyalashtirish samaradorligini oshirish maqsadida quyidagi tadbirlarni amalga oshirish lozim:

1. Korxonalarning aylanma mablaglari samaradorligini baholashni takomil- lashtirish maqsadida, birinchidan, ular faoliyatining zararsizlik nuqtasini aniqlash lozim; ikkinchidan, aylanish koeffitsientlariga real baho berish uchun ushbu koeffitsientlarning o‘rtacha tarmoq ko‘rsatkichlarini e’lon qilishni yo‘lga qo‘yish lozim.

Korxonalarning pul oqimi barqarorligini baholashda ular faoliyatining zararsizlik nuqtasini aniqlash hamda mazkur nuqtaning o‘zgarishi va foyda me’yori o‘rtasidaGgi aloqadorlikni baholash muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Buning sababi shundaki, birinchidan, zararsizlik nuqtasi korxona umumiy pul oqimining eng quyi chegarasini belgilaydi; ikkinchidan, foyda korxonalarda pul oqimi kirimining muhim elementlaridan biri hisoblanadi.

O‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarida moliya bozorlarining rivojlanib borishi bilan korxonalarning moliyaviy operatsiyalari hajmi oshadi. Bu esa, moliyaviy operatsiyalarning korxonalar umumiy pul oqimining barqarorligini ta’minlashdagi ahamiyati oshishiga olib keladi. Xususan, korxonalar xukumat- ning qimmatli qog‘ozlariga investitsiya qilish yo‘li bilan joriy likvidlilik darajasini oshirishi mumkin. Garchi, yuqori likvidli qimmatli qog‘ozlarga investitsiya qilish korxonalar uchun pul oqimining chiqim elementi hisoblansa- da, ushbu investitsiyalar korxonaga daromad keltiradi va bu daromadlar soliqqa tortilmaydi. Buning ustiga, yuqori likvidli qimmatli qog‘ozlarni istalgan vaqtda sotish mumkin.

Taraqqiy etgan mamlakatlarda kompaniyalarning aylanma mablag‘larini boshqarish samaradorligini baholashda haqiqatdagi ko‘rsatkichchlarni o‘rtacha tarmoq ko‘rsatkichlari bilan solishtirish keng qo‘llaniladi. Ammo Uzbekistan sharoitida korxonalarning e’lon qilinadigan o‘rtacha tarmoq ko‘rsatkichlari mavjud emas.

2. Iqtisodiyotniyag real sektori korxonalarning pul oqimi barqarorligi- ni oshirish yo‘li bilan ularning moliyaviy barkarorligini ta’minlash maqsa- dida, birinchidan, debitor qarzdorlik va tovar zaxirasining aylanishini tezlashtirish yo‘li bilan pul mablag‘larining joriy aktivlar hajmidagi salmo- g‘ini oshirish lozim; ikkinchidan, ushbu korxonalar tomonidan yuqori likvidli qimmatli qogozlarga qilinadigan qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalar xdjmini oshirish zarur; uchinchidan, joriy aktivlar va joriy passivlar o‘rtasidagi nisbat mutanosibligini joriy likvidlilik koeffitsientining eng past me’yoriy darajasidan kelib chiqqan holda ta’minlash lozim.

3. Korxonalarning aylanma mablaglarining aylanish koeffitsientlarining nisbatan yuqori va barqaror darajasini ta’minlash yo‘li bilan ularning to‘lovga qobilligini oshirish lozim.

O‘z navbatida. korxonalarning to‘lovga qobillik darajasining oshishi ularning tijorat banklari kreditlaridan foydalanish darajasini oshirish imkonini beradi.

Korxonalarning tijorat banklari kreditlaridan foydalanish darajasining oshishi ularning aylanma mablag‘larini to‘ldirish imkonni beradi va pul mablaglari kirimini kupaytiradi.

Taraqqiy etgan mamlakatlarda pul oqimi barqarorligini aniqlashda pu l oqimini baholash usulidan foydalaniladi. Bunda asosiy e’tibor kompaniya umumiy pul oqimining unshp jami qarz majburiyatlariga nisbatan darajasini baholashga qaratiladi.

Korxonalarning aylanma mablag‘larini moliyalashtirish samaradorlshnni oshirish bo‘yicha quyidagi xulosalarni shakllantirdik:

- Mamlakat iqtisodiyotining real sektori korxonalarining moliyaviy barqarorligini va to‘lovga qobilligini oshirishning zarurligi ushbu korxonalarning aylanma mablag‘larini moliyalashtirish samaradorligini oshirishni taqozo etadi;