Korxonalarini

5.Qishloq xo’jaligini kreditlashni rivojlantirish yo’llari

Banklar tomonidan kreditlar qishloq xo'jaligi korxonalariga muddatlilik, to'lovlilik, ta'minlanganlik hamda maqsadli foydalanish shartlarida davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan g'alla va paxta xom ashyosi yetishtirish xarajatlarini moliyalashtirish maqsadlarida berilmoqda. Qishloq xo'jaligi korxonalarini moliyaviy qo'llab quvvatlash sifatini tubdan yaxshilash, qishloq xo'jaligi sohasini moliyalashtirish jarayoniga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda kreditlashni amalga oshirilishini bugungi kun taqazo etmoqda. Shu maqsadda qishloq xo'jaligi korxonalarini moliyalashtirish tizimi butunlay qayta tashkil etilmoqda, jumladan "O'zpaxtasanoateksport" xolding kompaniyasi tuzildi, soha korxonalari modernizatsiya qilinib, zamonaviy eksportbop paxta tolasini hamda undan mahsulotlar ishlab chiqish joriy qilindi.

Qishloq xo’jaliklari va qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlovchi korxonalarning xorijiy investitsiyalar va kreditlar bo’yicha to’lov yukining ogo’irlashib ketishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida:
birinchidan, milliy valyutaning jarayonini kamaytirish lozim;
ikkinchidan, jalb etilayotgan xalqaro kreditlarning imkon qadar katta qismini belgilangan foiz stavkalarida olinishi ta’minlash lozim.
Qishloq xo’jaligini moliyalashtirish maqsadiga yo’naltiradigan mablag’larni to’g’ri taqsimlash bo’yicha 2 xil ilmiy yondashuv tavsiya qilindi.
1–yondashuv. Barcha sub’ektlar uchun ishlab chiqarish sharoitlariga bogo’liq bo’lmagan holda qishloq xo’jalik ekin maydonining har gektariga bir xil yagona so’mmada moliyalashtirish.
2–yondashuvda ishlab chiqarish sharoitlarining yomonlashib borayotgan jihatlari hisobga olinadi. Mazkur yondashuv qishloq xo’jalik sub’ektlari uchun afzal hisoblanadi. Chunki bunda qo’shimcha xarajatlar bilan bogo’liq bo’lgan muammolarni bartaraf etish imkoniyati tugiladi.
Shuningdek, fermer xo'jaliklari tomonidan banklarga kelish vaqtlari qisqaradi va ta'minotchi korxonalar bevosita ishlash hamda hisob-kitoblarni amalga oshirish tashkil etiladi. Natijada fermer xo'jaliklari ko'proq o'z faoliyati shug'ullanib hosildorlikni oshirishga erishiladi. Moliyalashtirish tizimini tashkil qilishning asosiy shartlari quyidagilardan tashkil topgan.
Fermer xo'jaligi imtiyozli kredit olish uchun tijorat bankiga murojaat etadi, bunda kredit hujjatlarini rasmiylashtirish uchun kredit buyurtmasi, biznes- reja kredit ta'minoti, sug'urta polisi taqdim etiladi.
Agrotexkarta bo'yicha har oyda ajratiladigan kredit uchun bankka to'lov topshiriqnomasi berib boriladi hamda kredit shartnomaga qo'shimcha va o'zgartirishlar kiritiladi.
Fermer xo'jaligi rahbari kredit mablag'larini olish uchun bank filialiga muntazam kelishi natijasida g'o'za parvarishidagi agrotexnik tadbirlarning o'z vaqtida o'tkazilmaslik xolati yuzaga keladi.
Mablag'lar aylanishi va uning belgilangan maqsadlarda ishlatilishi juda ko'p vaqtni talab etadi, ko'p hollarda tartibda belgilangan muddatlardan o'tib ketadi hamda ishlatilmagan mablag'larni Jamg'armaga qaytarishga majbur bo'linadi;
Bunda tayyorlov korxonasi avans mablag'lar hisobidan to'lovni amalga oshirish uchun olingan mahsulot va ko'rsatilgan xizmatlar bo'yichataqdim etilgan reestrlar to'lov hamda buxgalteriya o'tkazmalari uchun olingan mahsulot to'g'risidagi ma'lumot (chek) asos hisoblanadi.
Ma’lumki O’zbekiston Respublikasida qishloq xo’jaligi muhim o’rinni egallaydi. Qishloq xo’jaligini va unga tijorat banklari tomonidan kreditlashni moliyalashtirishni takomillashtirish uchun keyingi yillarda Davlatimiz Prezidenti Sh.Mirziyoyev tomonidan ko’plab yo’l xaritalari ishlab chiqilgan.
Mamlakatimizda qishloq xo‘jaligini rivojlantirish, qishloq xo‘jaligining barcha sohalarini moliyalashtirish, ichki bozorda narxlar barqarorligini ta’minlash, yuqori qo‘shimcha qiymat zanjirini yaratish, qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalash, shuningdek, qishloq xo‘jaligida bozor tamoyillarini keng joriy etish maqsadida mahsulotlarni ishlab chiqarish, sotib olish va sotish:
b) tijorat banklari tomonidan paxta terimiga ajratilgan kreditlar bo‘yicha foiz stavkalarining bir qismini qoplash uchun kompensatsiya to‘lash Jamg‘arma mablag‘lari hisobidan amalga oshiriladi.
Bunday holda, kompensatsiya kreditning dastlabki 9 oyi uchun to'lanadi:
milliy valyutada berilgan tijorat kreditlari bo‘yicha foiz stavkalarining Markaziy bankning bazaviy stavkasidan yuqori bo‘lgan bir qismi, lekin ko‘p emas
10 foiz punkti; chet el valyutasida berilgan kreditlar bo‘yicha tijorat banklari tomonidan belgilangan foiz stavkasining 30 foizigacha, lekin 3 foiz bandidan ko‘p bo‘lmagan miqdorda.
Qishloq xo‘jaligi vazirligi Moliya vazirligi va Markaziy bank bilan birgalikda ushbu bandda nazarda tutilgan davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlarini amalga oshirish tartibini bir oy muddatda Vazirlar Mahkamasiga tasdiqlash uchun kiritsin.
3. Sabzavot yetishtirish faoliyatini qo‘llab-quvvatlash maqsadida 2021-yilda shunday tartib belgilansin, unga ko‘ra:
tijorat banklari sabzavot yetishtiruvchi klasterlar, fermer xo‘jaliklari va boshqa sabzavot yetishtiruvchilarga Markaziy bankning asosiy stavkasi bo‘yicha yillik foiz stavkasi bo‘yicha yetishtirilgan sabzavot mahsulotlari qiymatining 40 foizigacha bo‘lgan miqdorda 9 oy muddatga kreditlar beradi. bank hisobvarag'i marjasi - 2 foiz); sabzavot yetishtirish xarajatlarini moliyalashtirish uchun jamg‘arma mablag‘larni tijorat banklariga 9 oy muddatga Markaziy bankning asosiy stavkasidan ikki foiz past yillik foiz stavkasi bilan joylashtiradi;
tijorat banklari tomonidan berilgan kreditlar shartnomada belgilangan muddatlarda qaytarilmagan taqdirda, kreditlarning qaytarilmagan qismi bo‘yicha foizlar
Markaziy bankning bazaviy stavkasiga 6 foiz punktini qo‘shib hisoblab chiqiladi.
Asosiy maydonlarda sabzavot yetishtirish uchun ajratilgan tijorat kreditlari uchun 2022 yil hosilidan boshlab foiz stavkasining Markaziy bankning bazaviy stavkasidan oshib ketgan qismi uchun kompensatsiya tizimi joriy etilmoqda. Qishloq xo’jaligini kreditlash dorasida Davlat byudjetidan qoplanadi:
jalb qilingan xorijiy ssudalar kursining oʻzgarishidan koʻrilgan zararlar;
qishloq xo'jaligi korxonalariga paxta terimi uchun berilgan tijorat kreditlari bo'yicha foiz stavkalarining bir qismini qoplash uchun to'lanadigan kompensatsiyalar;
moliyaviy taqchillikni bartaraf etish uchun jalb qilingan mablag‘lar, shu jumladan byudjet ssudalari bilan qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi xarajatlarini moliyalashtirish uchun tijorat banklariga joylashtirilgan mablag‘lar foiz stavkalari o‘rtasidagi manfiy tafovut.
Moliya vazirligi ushbu bandda nazarda tutilgan maqsadlar uchun ajratiladigan mablag‘larni 2021-yilda O‘zbekiston Respublikasi respublika byudjetining qo‘shimcha manbalari hisobidan moliyalashtirsin, 2022-yildan boshlab – Davlat budjeti parametrlariga kiritilishi kerak.
paxta xomashyosi va g‘alla yetishtirish xarajatlarini moliyalashtirish;
asosiy maydonlarda urugʻi ekilgan sabzavot yetishtirishni moliyaviy qoʻllab-quvvatlash;
ichki bozorda g‘alla va don mahsulotlari narxlarining barqarorligini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan miqdorda bug‘doyni bozor bahosida sotib olish va birja savdosiga qo‘yish;
fermer xo‘jaliklari va boshqa qishloq xo‘jaligi tashkilotlarini zamonaviy yuqori samarali qishloq xo‘jaligi texnikalari bilan ta’minlashni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash;
qishloq xo‘jaligini moliyalashtirish va hisob-kitoblar tizimiga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish;
rivojlangan davlatlarning agrar sektorini moliyalashtirish tajribasini o‘rganish va respublikada joriy etish.
a) Jamg'arma mablag'larini shakllantirishning asosiy manbalari quyidagilardan iborat:
tijorat banklariga manzilli asosda joylashtirilgan kredit resurslarini qaytarish va lizing tashkilotlariga qishloq xo‘jaligi texnikasini lizing shartlarida yetkazib berishni moliyalashtirish, shuningdek, jalb qilingan mablag‘lar va ular bo‘yicha hisoblangan foizlarni to‘lashdan tushadigan mablag‘lar;
sotib olish narxi o'rtasidagi ijobiy farq (shu jumladan sotib olish, saqlash, tashish va sotish).
lizing yoki kredit shartlari bo‘yicha qishloq xo‘jaligi texnikasini sotib olish uchun foizlarni to‘lash, shuningdek qishloq xo‘jaligi texnikasini sotib olish uchun qonun hujjatlarida belgilangan miqdorda subsidiyalar to‘lash;
kombaynlarni xorijga xizmat ko‘rsatish (xizmatlar eksporti) uchun tashish uchun qonun hujjatlarida belgilangan miqdorda transport xarajatlari uchun kompensatsiya to‘lash;
paxta terimiga berilgan tijorat kreditlari bo‘yicha foiz stavkalarining bir qismini qonun hujjatlarida belgilangan miqdorda qoplash uchun kompensatsiyalar to‘lash;
Jamg‘arma tomonidan sotib olingan bug‘doyning sotib olish bahosi (shu jumladan, sotib olish, saqlash, tashish va sotish xarajatlari) va sotish bahosi o‘rtasida hosil bo‘lgan salbiy farq tufayli ko‘rilgan zararlarni qoplash;
Moliya vazirligi huzuridagi Qishloq xo‘jaligini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasini boshqarish departamentini saqlash xarajatlarini moliyalashtirish;
v) Jamg‘arma mablag‘larining maqsadli sarflanishi ustidan nazoratni Moliya vazirligining Davlat moliyaviy nazorati boshqarmasi amalga oshiradi.
Cheklov choralari Jamg‘armaning barcha hisobvaraqlariga, shu jumladan Jamg‘armaning aylanma mablag‘lari bo‘yicha operatsiyalar amalga oshiriladigan tegishli bank hisobvaraqlariga nisbatan qo‘llanilmaydi;

Xulosa
Xulosa qilib aytadigan bo`lsak qishloq xo`jaligini moliyaviy barqarorlashtirishda banklarning o`rni yuqoridir. Qishloq xo`jaligini kreditlashni isloh qilishning ustuvor vazifalari mamlakat hayoti va iqtisodiyotida agrar sohaning tutgan o`rni, respublikaning iqtisodiy mustaqilligini ta`minlash, shu bilan birga xalq xo`jaligining barcha tarmoqlarida islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirib boorish va rivojlantirishning muhim ahamiyatga ega ekanligidan kelib chiqadi.
Respublikamiz qishloq xo`jaligi korxonalari tavakkalchiliklari, shuningdek, mahsulotlarni bozorga chiqarish va sotish tizimlari samaradorligining pastligi hamda savdo hamkorlarining ishonchsizligi bilan ham bog`liq. Shu sababli bizningcha, ishlab chiqarishda mahsulotni yetishtirish va birlamchi qayta ishlash, yakuniy mahsulot ishlab chiqarish, ulgurji savdogarlar faoliyati va ulgurji savdo kabi asosiy bosqichlarni qamrab oluvchi zanjirini shakllantirish zarur. Moliyaviy institutlar texnologik jarayonning bugungi kunda vertikal boshqaruv (ma`muriy) munosabatlar bilan bog`lanib turgan yoki institutsional jihatdan yetuk bo`lmagan bozor munosabatlari doirasida harakat qiluvchi barcha qatnashchilarini pul munosabatlari bilan bog`lab turishi lozim. Bu jarayonga qishloq xo`jaligi quyi majmualari korxonalari aksiyalarining banklar tomonidan sotib olinishi ham ijobiy ta`sir ko`rsatgan, bunda banklar agrar ishlab chiqarish subyektlarining boshqa investorlar uchun jalb etuvchanligini oshirgan bo`lar edi. Tijorat banklari tomonidan qishloq xo’jaligi korxonalariga berilgan investitsion kreditlarning ta’minoti sifatida ijara huquqidan foydalanish mexanizmini yaratish lozim.
Qishloq xo’jaliklari va qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlovchi korxonalarning xorijiy investitsiyalar va kreditlar bo’yicha to’lov yukining og’irlashib ketishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida:
birinchidan, milliy valyutaning jarayonini kamaytirish lozim;
ikkinchidan, jalb etilayotgan xalqaro kreditlarning imkon qadar katta qismini belgilangan foiz stavkalarida olinishi ta’minlash lozim.
Qishloq xo’jaligini moliyalashtirish maqsadiga yo’naltiradigan mablag’larni to’g’ri taqsimlash bo’yicha 2 xil ilmiy yondashuv tavsiya qilindi:
1–yondashuv. Barcha sub’ektlar uchun ishlab chiqarish sharoitlariga bog’liq bo’lmagan holda qishloq xo’jalik ekin maydonining har gektariga bir xil yagona so’mmada moliyalashtirish.
2–yondashuvda ishlab chiqarish sharoitlarining yomonlashib borayotgan jihatlari hisobga olinadi. Mazkur yondashuv qishloq xo’jalik sub’ektlari uchun afzal hisoblanadi. Chunki bunda qo’shimcha xarajatlar bilan bog’liq bo’lgan muammolarni bartaraf etish imkoniyati tug’iladi. Qishloq xo`jaligini barqarorlashtirishda bank sarmoyalarini oshirish va ularga jaxon andozalariga mos ravishda foliyat olib borilsa maqsadga muvofiq bo`ladi.
Bizga ma`lumki bizning qishloq xo`jaligi mahsulotlarini export qilishdan tushadigan asosiy foyda paxta hom ashyosiga to`gri keladi. Lekin oxirgi 3 yil mobaynida jahon Liverpool bozorida savdo qilish bo`yicha taqiq mavjud. Paxta tolasini o`zimizda 70 % dan ortig`ini qayta ishlasak bu mamlakatimiz uchun iqtisodiy ko`tarilish bo`ladi. Tijorat banklar tomonidan qishloq xo`jaligiga investitsion kreditlarni hajmini oshirish asosiy e`tiborni asalarichilik, pillachilik, mineral o`gitlarga, issiqxona, baliqchilik, chorvachilik, sut va go`sht mahsulotlari qayta ishlash, intensive bog` hamda yerning meliorativ holatini yaxshilash uchun suv nasos drenajlarni qurish uchun yo`naltirish kerak.
Qishloq xo'jalik sohasidagi mavjud kamchiliklar va ularni yechimi, sohasini rivojlantirish bo'yicha taklif:
Hududlardagi mavjud paxta va g'alla yetishtirish ekin maydonlarining hosildorlik darajasi turlicha bo'lib, lekin moliyalashtirish me'yori barcha xududlarga bir xil qilib belgilangan. Bu esa xosildorligi kam bo'lgan xududlarda ajratilgan imtiyozli kreditlarning yillar davomida so'ndirilmasdan qolishiga asosiy sabab bo'lmoqda. Paxta va g'alla yetishtirish xarajatlarini xududlardagi ekin maydonlarining xosildorlik darajasi yoki ball bonitetidan kelib chiqqan holda moliyalashtirishni belgilash kerak.