Korxonalarini

3. Tijorat banklari tomonidan qishloq xo`jaligini kreditlashning amaldagi holati tahlili
Mustaqillik yillarida mamlakatimiz oziq-ovqat xavfsizligining asosiy tayanchi bo`lgan qishloq xo`jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini oshirishga katta e`tibor qaratilmoqda. O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlaridan bir qishloq xo`jaligi hisoblanadi. Milliy iqtisodiyotning qishloq xo`jaligi sektorini rivojlantirish O`zbekiston Respublikasi hukumati iqtisodiy siyosatining asosiy yo`nalishlaridan biridir. Shu sababli, mamlakatimiz hukumati va Markaziy banki tomonidan real sektor korxonlarining faoliyatini moliyalashtirish va moliyaviy rag`batlantirishga katta e`tibor berilmoqda. Xususan, inflatsiyasining sezilarli darajada pasayishi tijorat banklari kreditlari foiz stavkalarining pasayishiga va shuning asosida iqtisodiyotning real sektoriga ajratilayotgan kreditlar hajmimining yuqori darajada oshishiga olib keldi. Tijorat banklariningkreditlari esa, qishloqxo`jaligikorxonalarining faoliyatini moliyalashtirishning asosiy manbalaridan hisoblanadi. Tijoratbanklariningkreditlarihisobidanxo`jalikyurituvchisubyektlarningjoriyvainvestitsion xarajatlari moliyalashtiriladi. Agar qisqa muddatli bank kreditlari hisobidan xo`jalik yurituvchi subyektlarning joriy xarajatlari kreditlansa, bankning o`rta va uzoq muddatli kreditlari hisobidan ularning investitsion xarajatlari moliyashtiriladi. Bugungikundyurtimiziqtisodiy ko`rsatkichlariningo`sib borishida“Agrobank”aksionerlik tijorat bankining o’rni sezilarli darajada yuqori hisoblanadi. Endi quyida qishloq xo`jaligi subyektlarini kreditlash masalasi bilan qishloq xo`jaligida faoliyat ko`rsatayotgan subyektlarning bosh hamkori ATB “Agrobank” faoliyatini ko`rib chiqamiz. 50 dan ortiq bank mahsulotlari va moliya xizmatlarini taklif etayotgan Bank mijozlarning keng doirasiga xizmat koʻrsatmoqda. Xizmat koʻrsatishning keng tarmogʻi bank mijozlar uchun yanada jozibali va qulay boʻlishiga koʻmaklashmoqda. Shuni ta`kidlab o`tish kerakki, ushbu tijorat bankining aktivlari va kreditlari yildan-yilga ortib bormoqda. Kichik biznesni rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik muhitini shakllantirish va tadbirkorlikka yanada keng erkinlik berish borasida qabul qilingan direktiv hujjatlar ijrosini ta'minlash borasida amalga oshirilgan keng ko'lamli tadbirlar kichik biznes subektlariga ajratilgan kreditlar hajmining 2018 yilga nisbatan 1,3 barobar ko'payishiga, 2019 yilning 1 yanvar` holatiga ko'ra 15,9 trln.so'mdan oshishiga imkon berdi. Xizmat koʻrsatishning keng tarmogʻi bank mijozlar uchunyanada jozibali va qulay boʻlishiga koʻmaklashmoqda.
Agarda qishloq xo`jaligi korxonasi kredit muddati tugagandan so`ng kreditni qaytara olmasa, bank uchun bu kredit muammoli aktivga aylanadi. Buning uchun tijorat banklari o’sha muammoli
kreditni oldini olish uchun doimiy ravishda monitoring qilib

turishi kerak. Monitoring jarayoni qanchalik aniq va to’liq ravishda amalga oshirilsa, tijorat banklarining kreditlari qaytishi jarayoni shunchalik darajada yaxshilanadi.
ATB “Agrobank” tomonidan ajratilgan kreditlar salmogo’i ifodalangan yuqoridagi diagrammani tahlil qiladigan bo’lsak, bank asosan oziq-ovqat tovarlari ishlab chiqarish va kichik biznes subyektlariga mikrokreditlar ajratganligini ko’rishimiz mumkin.
Hukumat qarori asosida kasb-hunar kollejlari bitiruvchilariga beriladigan kreditlarning bank kredit portfelidagi salmogo’i alohida ahamiyatga ega hisoblanadi. Nooziq-ovqat tovarlar uchun kreditlar umumiy portfelning 21 foizini tashkil qilgan bo’lsa xizmat ko’rsatish va servis sohasiga kreditlar 6% foizni va ayollar tadbirkorligi uchun ajratilgan kreditlar 10% tashkil qilgan.
Yuqoridagi ma’lumotlar asosida shuni aytishimiz mumkinki,ATB “Agrobank” tomonidan qishloq xo’jaligiga ajratilgan kreditlar hajmi viloyat kesimida ko’rsatilgan bo’lib,bunda Buxoro viloyatiga jami fermer xo’jaliklariga ajratilgan kreditlar hajmining 16 foizini tashkil qilmoqda.Keyingi pogo’onada esa12 foizli ko’rsatkich bilan Toshkent viloyati turibdi.Bunda keying o’rinlarda Qashqadaryo viloyati fermer xo’jaliklariga 13 foiz,Surxondaryo va Samarqand viloyatifermerxo’jaliklariga 10 foiz,Xorazmviloyatiga 9foiz,Andijon va Fargo’ona viloyatlariga esa 8 foiz ulush to’go’ri kelganligini ko’rishimiz mumkin.
Engkam ulushga esa Namangan, Navoiyviloyatlariva Qoraqalpogo’iston Respublikasi egalik qilmoqda.

Rasm ma’lumotlarini tahlil qiladigan bo’lsak, bank tomonidan jami qishloq xo’jaligi texnikalarini va ehtiyot qismlari uchun ajratilgan kreditlar 124 434 mlrd. so’mni tashkil etadi, bu ko’rsatkich o’tgan yili 36 029 mlrd. so’mni tashkil etgan. Viloyatlar kesimida eng ko’p kredit ajratilgan hudud Toshkent viloyati hisoblanadi va bu ko’rsatkich 20 439 mlrd. so’mni tashkil etgan.
Bank faoliyatining asosiy yo’nalishlari O’zbekiston agrar sektorini kreditlash, eksportbop va raqobatbardosh qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va yangi ish o’rinlarini yaratishga ko’maklashish maqsadida texnik modernizatsiyalash bo’yicha loyihalarni moliyalashtirishdan iborat.
Bu borada har yil bank o’zining yangi rejalarini ishlab chiqib, takomillashtirib bormoqda.
Qishloq xo`jaligi korxonalari jalb qilishi mumkin bo`lgan asosiy manba bank mablag`lari hisoblanadi. Ular banklardan uzoq va qisqa muddatli kreditlash, shu jumladan, lizing va faktoring operatsiyalari orqali mablag`larni jalb qila oladi.
Bundan tashqari O’zbekistonda qishloq xo’jaligi sub’ektlarini xorijiy kredit liniyalari orqali ham amalga oshiriladi. Bizga ma’lumki, rivojlanayotgan mamlakatlar o’zidagi mavjud kichik biznes va qishloq xo’jaligi korxonalarini kreditlashni rivojlantirish va ularning moliyaviy holatini yanada mustahkamlash uchun imtiyozli foizlardagi chet el kredit liniyalari tomonidan ajratilgan kreditlarni jalb qilishga alohida e’tibor qaratadi.
Xalqaro moliya tashkilotlari kredit liniyalari hisobidan kreditlash amaliyoti xalqaro tashkilot va mamlakat hukumati o'rtasida imzolanadigan hamkorlik bitimi va bu bitim asosida chiqariladigan hukumat qarorlari asoslangan holda amalga oshiriladi. So'ng kreditlash jarayoni bank va uning filiallarida davom etadi. Kreditlash shartlari xalqaro tashkilot talablari doirasida belgilanadi va kreditlar monitoringi bo'yicha hisobot muntazam ravishda xalqaro moliya institutining O'zbekistondagi vakolatxonasiga va O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki hamda uning hududiy bo'limlariga taqdim etib boriladi. Iqtisodiyotga xalqaro kredit liniyalarini yo'naltirish yuqorida aytib o'tilganidek hukumat qarori doirasida amalga oshiriladi. Bunday amaliyot O'zbekiston bozor iqtisodiyotiga o'tish islohotlarini bosqichma-bosqich amalga oshira boshlagan davrdanoq yo'lga qo'yilgan. Hozirgi kunda mamlakatimiz tijorat banklari orqali quyidagi xalqaro moliya tashkilotlarining kredit liniyalaridan kreditlash maqsadlarida foydalanilmoqda:
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki kredit liniyasi;
Osiyo taraqqiyot bankining “Kichik biznes va mikromoliyalashni rivojlantirish” loyihasi;
Jahon Bankining “Qoraqalpog'istonda pillachilikni rivojlantirish” kredit liniyasi;
Xalqaro taraqqiyot assotsiatsiyasining “Qishloq xo'jaligi korxonalarini qo'llab-quvvatlash loyihasi” II bosqichi kredit liniyasi;
Xususiy sektorni rivojlantirish Islom korporatsiyasi kredit liniyasi;
Landesbank Berlin (Germaniya) kredit liniyasi;
O’zbekistonga 4 ta loyiha amalga oshirilgan bo’lib,uning umumiy hajmi 549,9 mln. AQSH dollarini tashkil etgan va bu ko’rsatkich olti yil ichidagi eng kattasibo’lib turibdi.
2019 yilda xorijiy kredit lininyalarining jalb qilinishi hisobiga umumiy qiymati 23,4 mln. AQSh dollari bo’lgan 22 ta investitsiya loyihalari moliyalashtirildi,shundan Germaniya banklari kredit liniyalari hisobiga – 5,5 mln AQSh dollarlik 8 ta loyiha,Jahon Banki kredit liniyalari hisobiga – 1,2 mlnAQSh dollarlik 5 ta loyiha,Xitoy davlat taraqqiyot banki kredit liniyalari hisobiga 6,7 mln AQSh dollarlik 15 ta loyiha amalga oshirildi.

2019 yil 1 yanvar holatiga XTTB va XRA tomonidan ajratilgan mablag’larning 19 foizi yoki 7,9 mlrd. AQSh dollari dalat boshqaruvi ,qonunchilik va yurispuridensiya sohalarini rivojlantirishga yo’naltirilgan.Bu esa sohalar ichida eng yirigidir.Keyingi o’rinda esa saomatlik va boshqa ijtimoiy xizmatlar sohasiga 16 foiz yoki 6,72 mlrd AQSh dollari,transport sohasiga 12 foiz yoki 5,04 mlrd. AQSh dollari ,Suv va sogo’lomlashtirish hamda energetika va konchilik sohalariga 11 foiz yoki 4,62 mlrd. AQSh dollari ajratilganligi bilan ajralib turadi.
Bank mijozlarining xorijiy valyutadagi kredit resurslariga bo’lgan talablarini qondirish maqsadida bank tomonidan respublikamizda qishloq xo’jaligini rivojlantirish va modernizatsiyalashga yo’naltirilgan Xalqaro taraqqiyot assotsiatsiyasi (XTA – 10,5 mln. AQSh dollari), Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB – 10,0 mln. AQSh dollari), Xalqaro qishloq xo’jaligini rivojlantirish jamg’armasi (XQXRJ – 2,5 mln. AQSh dollari)ning imtiyozli kredit liniyalaridan, kichik biznes subyektlarining ishlab chiqarishni tashkil etish va kengaytirish maqsadida xorijda ishlab chiqarilgan zamonaviy texnika va texnologiyalarni xarid qilishlari uchun Xususiy sektorni rivojlantirish Islom korporatsiyasi (XSRIK – 11,0 mln. AQSh dollari) va Commerzbank AG (10,0 mln. Evro/AQSh dollari) mablag’laridan keng foydalanib kelinmoqda. Shuningdek, muqobil energiya manbaalaridan foydalanishni qo’llab-quvvatlash va iqlim o’zgarishi ta’sirini kamaytirishga yo’naltirilgan Global ekologiya fondi (GEF – 1,0 mln. AQSh dollari)ning grant mablag’lari ham jalb qilinga