Korxonalar eksport va import faoliyatini tahlili

Tashqi iqtisodiy faoliyatini tahlil etishning mazmuni va mohiyati

Mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalari va jahon bozorining aktivishtirokchisiga aylanishi uning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishining muhimomili sifatida qaraladi. Chunki, mamlakatning rivojlangan,rivojlanayotgan mamlakatlar bilan fan va ishlab chiqarish, mehnattaqsimoti yuzasidan iqtisodiy aloqalari bevosita tashqi iqtisodiy
faoliyatni yuzaga keltiradi. Shu boisdan, tashqi iqtisodiy faoliyatniyo‘lga qo‘yish va uning rivojlanish istiqbollarini belgilashga qaratilgandavlat dasturini tuzib chiqish hamda bu borada qator iqtisodiy, huquqiynegizlarni belgilash muhim hisoblanadi. Chunki, faoliyatning turlisohalarida xorij bilan aloqada, hamkorlikda bo‘lish, mahsulot, ish vaxizmatlar bo‘yicha jahon bozori arenasiga chiqish hamda unda muqimo‘rin egallashning shartlarini belgilab olishga imkoniyat yaratadi. Shu
o‘rinda mamlakat tashqi iqtisodiy faoliyatining quyidagi shakllarinibelgilash mumkin:
- Savdo (mahsulot, ish va xizmatlar realizatsiyasi).
- Qo‘shma tadbirkorlik va boshqalar.
Oxirgi yillarda mamlakatimizni rivojlanayotgan va rivojlangandavlatlar bilan iqtisodiy aloqalarini ijobiy baholash mumkin.Mamlakat tashqi iqtisodiy faoliyatini yo‘lga qo‘yish yuzasidan to‘laiqtisodiy asosga ega. Lekin iqtisodiy asoslar maqsadli va kelajakniko‘zlab foydalanilayotgani yo‘q. Chunki, mamlakatda tashkil etilganayrim qo‘shma korxonalar to‘la quvvatda ishlamayotganligi natijasidaiqtisodiy, jumladan: moliyaviy, moddiy, mehnat resurslaridanfoyda-lanish imkoniyatlari boy berilmoqda.Bizning fikrimizcha, qo‘shma va hamkorlikdagi xo‘jalik yuritishsubyektlari faoliyatni yo‘lga qo‘yishda mamlakat to‘la moliyaviy,moddiy va mehnat resurslariga ega. Respublika har qanday foydali vamaqsadli loyihani moliyalashtirish imkoniyati mavjud.
Tashqi iqtisodiy faoliyat tahlili iqtisodiy tahlilning muhim bo‘limisifatida alohida o‘rganiladi. Tashqi iqtisodiy faoliyatda tahlilni avvalo,boshqaruvning va harakatning muhim sharti sifatida o‘tkazamiz. Tahliletish asosida korxonaning tashqi iqtisodiy faoliyatini yo‘lga qo‘yishningtashkiliy shakllari, mahsulot ish va xizmatlar eksporti va importio‘zgarishlari, uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarga, tovarlareksporti va importining tuzilishiga, tovarlarni kredit shartlarida sotish vasotib olish, eksport va import operatsiyalaridan daromadlar va xarajatlar
o‘zgarishiga baho berish, foyda o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarnianiqlash, korxona tashqi savdo aylanmasini o‘stirish yuzasidankorxonada mavjud bo‘lgan ichki imkoniyatlar va ularni yo‘lga qo‘yishchora-tadbirlarini belgilab berish, hamkorlikni yo‘lga qo‘yishning texnikloyihalarini tuzib chiqish va yo‘lga qo‘yish, korxona tashqi iqtisodiyfaoliyatiga qisqacha tashxis qo‘yish va sharhlar berish tashqi iqtisodiyfaoliyat tahlili mazmunini tashkil etadi.
Taqqoslanuvchi muhim ko‘rsatkichlar sifatida albatta, umumlashganholda quyidagi ikkita ko‘rsatkich olinadi.
1. Eksport hajmi.
2. Import hajmi.
Eksport operatsiyalari tahlili bo‘yicha tashqi savdo aylanmasi orqalisotilgan mahsulot, ish va xizmatlar hajmi va ularning rejaga yoki o‘tganyillarga nisbatan o‘zgarishlariga baho beriladi. Muhim ahamiyat eksporthajmining tarkibiga qaratiladi.
Eksport hajmi va uning o‘zgarishini omilli tahlil etish tahlilningmuhim qatori sifatida qaraladi. Bunda eksport hajmining o‘zgarishigata’sir etuvchi miqdor va sifat omillari o‘rganiladi.Miqdor omil sifatida miqdoriy ifodaga ega bo‘lgan ko‘rsatkicholinadi. Sifat omili sifatida korxonaning muhim iqtisodiy samaradorliginixarakterlovchi ko‘rsatkichlarning o‘zgarishi olinadi.
Import operatsiyalari tahlilida import hajmi bo‘yicha reja bajarilishiva dinamikasi, tarkibi, tuzilishi, import operatsiyalaridan daromadlar vaxarajatlar, import operatsiyalari foydaliligi, import hajmiga ta’sir etuvchiomillar tahliliga baho beriladi.
Import hajmining o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar sifatida importqilingan tovarlar miqdoriy hajmining, hamda import qilingan tovarlarbahosining o‘zgarishini kiritish mumkin.Kreditga olingan tovarlar va ularning yalpi import hajmidagi salmog‘iga baho berishga ham tahlilda muhim e’tibor beriladi.

Tahlil etish asosida korxonaning tashqi iqtisodiy faoliyatini yo‘lga qo‘yishning tashkiliy shakllari, mahsulot ish va xizmatlar eksporti va importi zgarishlari, uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarga, tovarlar eksporti va importining tuzilishiga, tovarlarni kredit shartlarida sotish va sotib olish, eksport va import operatsiyalaridan daromadlar va xarajatlar o‘zgarishiga baho berish, foyda o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash, korxona tashqi savdo aylanmasini o‘stirish yuzasidan korxonada mavjud bo‘lgan ichki imkoniyatlar va ularni yo‘lga qo‘yish chora-tadbirlarini belgilab berish, hamkorlikni yo‘lga qo‘yishning texnik loyihalarini tuzib chiqish va yo‘lga qo‘yish, korxona tashqi iqtisodiy faoliyatiga qisqacha tashxis qo‘yish va sharhlar berish tashqi iqtisodiy faoliyat tahlili mazmunini tashkil etadi. Taqqoslanuvchi muhim ko‘rsatkichlar sifatida albatta, umumlashgan holda quyidagi ikkita ko‘rsatkich olinadi.

Eksport operatsiyalari tahlili bo‘yicha tashqi savdo aylanmasi orqali sotilgan mahsulot, ish va xizmatlar hajmi va ularning rejaga yoki o‘tgan yillarga nisbatan o‘zgarishlariga baho beriladi. Muhim ahamiyat eksport hajmining tarkibiga qaratiladi. Eksport hajmi va uning o‘zgarishini omilli tahlil etish tahlilning muhim qatori sifatida qaraladi. Bunda eksport hajmining o‘zgarishiga ta’sir etuvchi miqdor va sifat omillari o‘rganiladi. Miqdor omil sifatida miqdoriy ifodaga ega bo‘lgan ko‘rsatkich olinadi. Sifat omili sifatida korxonaning muhim iqtisodiy samaradorligini xarakterlovchi ko‘rsatkichlarning o‘zgarishi olinadi. Import operatsiyalari tahlilida import hajmi bo‘yicha reja bajarilishi va dinamikasi, tarkibi, tuzilishi, import operatsiyalaridan daromadlar va xarajatlar, import operatsiyalari foydaliligi, import hajmiga ta’sir etuvchi omillar tahliliga baho beriladi. Import hajmining o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar sifatida import qilingan tovarlar miqdoriy hajmining, hamda import qilingan tovarlar bahosining o‘zgarishini kiritish mumkin.
Kreditga olingan tovarlar va ularning yalpi import hajmidagi salmog‘iga baho berishga ham tahlilda muhim e’tibor beriladi.Eksport-import munosabatlarining yangi strategiyasi iqtisodiyotning tarkibiy qismidagi inqirozni yengib o‘tish, iqtisodiy taraqqiyot va xalqaro mehnat taqsimotida, jahon savdosida yuqori sifatli mahsulotlar bilan ishtirok etish hamda bu munosabatlarni takomillashtirish asosiy vazifalardan hisoblanadi.
Eksport operatsiyalari tahlili orqali korxonaning tashqi iqtisodiy faoliyati va uning samaradorligi ko‘rsatkichlariga iqtisodiy tashxis qo‘yiladi. Bu bevosita tashqi savdo aylanmasi hajmini o‘stirish va foydaliligini ta’minlashning mavjud ichki imkoniyatlarini o‘rganishni ham o‘z ichiga oladi. Eksport operatsiyalari tarkibini o‘rganishda yalpi eksport hajmida alohida olingan tovarlar yoki tovarlar guruhining mutlaq va nisbiy darajalariga baho beriladi. Shuningdek, tashqi savdo faoliyati bo‘yicha sotilgan mahsulot, ish va xizmatlar turi bo‘yicha taqsimi, tashqi savdoning mamlakatlar bo‘yicha sotish hajmi, hududlar bo‘yicha taqsimiga (mustaqil davlatlar hamdo‘stligi, Yaqin Sharq mamlakatlari, Yevropa mamlakatlari va h.k.) baho beriladi. Tashqi savdo aylanmasi bo‘yicha reja-topshiriqlarning bajarilishiga ahamiyat beriladi. Shuningdek, tashqi savdo aylanmasi dinamik o‘zgarishlari e’tiborga olinadi. Tashqi savdo aylanmasi dinamikasi deganda, uning yillar bo‘yichi o‘zgarish darajalari tushuniladi. Tahlilda, shuningdek, eksport hajmi va uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar tarkibiga bevosita hisob-kitob qilinadigan, sotilgan tovarlar, ishlar va xizmat bahosinining o‘zgarishi va fizik hajmining o‘zgarishlari kiritiladi.