Korporativ boshqaruv: prinsiplar, siyosat va amaliyot

 
5.5. Korporativ boshqaruv dasturini amalga oshirish bo‘yicha takliflar 
tizimi 
O‘zbekistonning korporativ boshqaruv tizimi Germaniya korporativ boshqaruv 
tizimiga  uxshash  bulib,  Germaniya  tajribasi  urganilmokda.  Mamlakatimizda 
korporativ  boshqaruv  sohasini  rivojlantirish  uchun  Korporativ  boshqaruv  kodeksi 
tasdiklandi.  Korporativ  boshqaruv  kodeksi  aksiyadorlik  jamiyatlarining  haqqoniy  va 
ochiq  biznes  yuritish  tarafdori  ekanligidan  kelib  chiqqan  holda  O‘zbekiston 
Respublikasi  qonun  hujjatlari  va  xalqaro  korporativ  boshqaruv  prinsiplari  asosida 
ishlab chiqildi va amaliyotga joriy etildi. Bunda asosiy maqsad sifatida aksiyadorlik 
jamiyatlari  faoliyatini  samarali  tashkil  etish,  ishlab  chiqarish  quvvatini  yangilash 
maqsadida  aksiyadorlik  jamiyatlari  ijroiya  organi,  kuzatuv  kengashi,  aksiyadorlar, 

---

 
 
92 
mehnat  jamoasi  vakillari  va  boshqa  manfaatdor  tomonlar  o‘rtasida  manfaatlar 
uyg‘unligiga  erishishga  qaratiladi.  Kodeks  qoidalariga  rioya  qilish  majburiyati 
to‘g‘risidagi  qaror  aksiyadorlar  umumiy  yig‘ilishida  oddiy  ko‘pchilik  ovoz  bilan 
qabul  qilinadi.  Korporativ  boshqaruv  kodeksidagi  ma’lum  talablarga  qa’tiy  rioya 
qilish  to‘g‘risida  xabar  belgilangan  shakl  bo‘yicha  majburiyat  oluvchi  shaxslarga 
taqdim  etilishi  shart.  Bu  kodeks  yana  bir  me’yoriy  hujjat  O‘zbekiston 
Respublikasining  “Aksiyadorlik  jamiyatlari  va  aksiyadorlarning  huquqlarini  himoya 
qilish  to‘g‘risida”gi  qonuni  asosida  tuzilgan.  Qonunning  yangi  tahriri  2015-  yil 
3-  iyunda  tasdiqlangan.  Ushbu  qonunning  maqsadi  aksiyadorlik  jamiyatlarining 
tashkil  etilishi,  faoliyati,  qayta  tashkil  etilishi  va  tugatilishi,  shuningdek, 
aksiyadorlarning  huquqlarini  himoya  qilish  sohasidagi  munosabatlarni  tartibga 
solishdan  iborat.  Bu  konun  va  kodeks  O‘zbekistonda  korporativ  boshqaruv  tizimini 
joriy  etishda  amalga  oshirilayotgan  ishlarning  samaradorligini  oshirish  va  xalqaro 
talablarga javob beruvchi tizimga erishish maqsadida amalga oshiriladigan ishlarning 
tayanchi  xisoblanadi.  Aksiyadorlik  jamiyatlari  faoliyatini  tashkil  etish  va  amalga 
oshirish,  korporativ  boshqaruv  tizimini  joriy  etishda  O‘zbekiston  Respublikasi 
qonunlari,  Prezidentning  qaror  va  farmonlari  hamda  boshqa  me’yoriy  hujjatlar 
asosida  ish  yuritiladi.  SHu  bilan  birga,  mavjud  me’yoriy  hujjatlar  bazasini  yangi 
zamonaviy  xalqaro  talablar  va  standartlar  asosida  tizimli  ravishda  takomillashtirib 
borish,  ulardagi  turli  bo‘shliqlarni  tegishli  me’yor  va  talablar  bilan  to‘ldirish,  yangi 
hujjatlarni  ishlab  chiqish  lozim.  Bu  yo‘nalishdagi  ishlarni  amalga  oshirishda 
aksiyadorlik  jamiyatlari,  qonun  chiqaruvchi  va  ijro  organlarining  o‘zaro  uzluksiz, 
tizimli hamkorligini tashkil etish zarur. 
Ayni  paytda  O‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlis  Qonunchilik  palatasi 
qo‘mitalarida ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni yanada takomillashtirishga qaratilgan bir 
qator  dolzarb  qonun  loyihalari  yuzasidan  muhokamalar  bo‘lib  o‘tmoqda.  Xususan, 
byudjet  va  iqtisodiy  islohotlar  qo‘mitasida  ekspertlar,  mutaxassislar  hamda 
manfaatdor idoralarning vakillari ishtirokida “Aksiyadorlik jamiyatlarida  zamonaviy 
korporativ  boshqaruv  uslublari  joriy  etilishi  munosabati  bilan  O‘zbekiston 
Respublikasining  ayrim  qonun  hujjatlariga  o‘zgartish  va  qo‘shimchalar  kiritish 

---

 
 
93 
to‘g‘risida”gi  qonun  loyihasi  ikkinchi  o‘qishga  tayyorlanmoqda.  Bugungi  kunda 
dunyoning rivojlangan mamlakatlarida aksiyadorlik jamiyatlari zamonaviy korporativ 
boshqaruv tizimini joriy etish evaziga yuqori iqtisodiy natijalarga erishib kelinmoqda. 
Korporativ  boshkaruv  tizimini  joriy  etishdagi  masalalardan  yana  biri  mazkur 
yo‘nalishdagi kadrlar salohiyati, ya’ni ularning imiji, diplomatiyasi xalqaro talablarga 
to‘liq  javob  bermasligidir.  Bu  etishmovchilik  respublikamizdagi  aksiyadorlik 
jamiyatlarining  ayrimlarida  korporativ  madaniyat  tushunchasining  to‘liq  joriy 
etilmaganligining  natijasida  kelib  chiqmoqda.  Aksiyadorlik  jamiyatlarining 
korporativ madaniyati xodimlarning axloq-odoblari ta’sirida shakllanadi va rivojlanib 
boradi. Mamlakatimizda aksiyadorlik jamiyatlarining 3 ta asosiy guruhi mavjud:  
1. Bozor muhitida xususiylashtirish va xususiylashtirishdan keyingi jarayonlar 
natijasida shakllangan aksiyadorlik jamiyatlari. 
2.  Bozor  iqtisodiyoti  sharoitlarida  vujudga  kelgan  va  rivojlangan  aksiyadorlik 
jamiyatlari.  
3. Tabiiy monopoliyaga mansub aksiyadorlik jamiyatlari. Bu guruhlarning har 
birida  ushbu  biznesning  asosiy  vazifalari  ta’siri  ostida  ishbilarmonlik  axloqi 
xususiyatlari shakllangan. Odob-axloq tushunchasi oilada shakllanadi, ya’ni ota-ona, 
mahalla bergan tarbiya, bular hammasi madaniyatning asosi hisoblanadi. Bu esa, o‘z 
navbatida, ish jarayoniga ham ta’sir qiladi. SHuning uchun ham hukumat tomonidan 
yoshlar  va  ularning  ma’naviy  va  madaniy  jihatdan  etuk  bo‘lishiga  muhim  e’tibor 
qaratilmoqda.  
Korporativ  madaniyatning  umumiy  va  hammaga  ma’qul  bo‘lgan  ta’rifi 
yo‘qligiga  qaramay,  bu  tushuncha  umumqabul  qilingan  axloqiy  qadriyatlar, 
qonunchilik  talablariga  amal  qilish,  odamlarga  hurmat  bilan  munosabatda  bo‘lish, 
atrof-muhitni  asrash  bilan  bog‘liq  tamoyillar  asosida  shakllanadi.  Korporativ 
boshqaruv  sohasini  yanada  rivojlantirishda  mazkur  yo‘nalishda  yuqori  malaka  va 
bilimga ega kadrlarni tayyorlash asosiy bosqichlardan biri hisoblanib, professional va 
chuqur  bilimga  ega  kadrlarni  tayyorlashdagi  yana  bir  masala  sifatida  tegishli  o‘quv 
material 
va 
qo‘llanmalarning 
etishmasligini 
keltirish 
mumkin. 
O‘quv 
muassasalaridagi  bakalavr  va  magistratura  bosqichlarida  korporativ  boshqaruv 

---

 
 
94 
bo‘yicha  o‘quv jarayonlarini yanada  kengaytirish, ularni  ishlab  chiqarish  jarayonlari 
bilan  uyg‘unlashtirish,  o‘quv  qo‘llanmalarining  soni  va  qamrovini  doimiy  oshirib 
borish 
ushbu 
yo‘nalishdagi 
asosiy 
vazifalardan 
hisoblanadi. 
Korporativ 
boshqaruvning  asosiy  vazifalaridan  biri  aksiyadorlik  jamiyatlarining  faoliyatini 
takomillashtirish,  shaffofligini  ta’minlash  va  shuning  natijasida  uning  daromadlarini 
oshirishdir.  Aksiyadorlik  jamiyatlarida  daromadlarini  ko‘paytirish  va  uning 
investorlar  oldida  jozibadorligini  yanada  oshirishning  yo‘nalishlaridan  biri  aksiyalar 
emissiyasidir.  
Aksiyalar  emissiyasi  deganda  emissiyaviy  qimmatli  qog‘ozlarni  chiqarish  va 
joylashtirish  tushunilib,  qonunchilikda  belgilangan  tartib  asosida  amalga  oshiriladi. 
Respublikamizda  mazkur  faoliyatni  O‘zbekiston  Respublikasi  xususiylashtirish, 
monopoliyadan  chiqarish  va  raqobatni  rivojlantirish  davlat  qo‘mitasi  qoshidagi 
Qimmatli  qog‘ozlar  bozorini  muvofiqlashtirish  va  rivojlantirish  markazi  amalga 
oshirib  kelmoqda.  Jumladan,  korporativ  boshqaruv  joriy  etiladigan  aksiyadorlik 
jamiyatlarida moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlar bo‘yicha ochiq holda e’lon 
qilinishi,  investorlarga  taqdim  etilishi  va  bu  yo‘nalishdagi  mutaxassislar 
tayyorlanishini yo‘lga qo‘yish ham bu yo‘nalishdagi muhim vazifalardan hisoblanadi. 
Statistik  ma’lumotlarga  asosan  aksiyadorlik  jamiyatlari  soni  va  ular  tomonidan 
chiqarilgan aksiyalar hajmining o‘zgarish dinamikasini ko‘rishimiz mumkin.  
Aksiyadorlik jamiyatlarida zamonaviy korporativ boshqaruv tizimlarining joriy 
etilishi  yaqin  kelajakda  Respublikamiz  iqtisodiyotini  yanada  rivojlantirish,  xorijiy 
investitsiyalarni  jalb  etish  va  eksport  salohiyatini  yanada  oshirish,  ichki  va  tashqi 
bozorning rivojlanishi va mustahkamlanishiga katta turtki vazifasini bajaradi. 
 Bu  yo‘nalishdagi  ishlarni  amalga  oshirishda  yuqorida  keltirib  o‘tilgan  asosiy 
masalalarni, jumladan: 
- korporativ boshqaruv sohasida kadrlarni halqaro talablar bo‘yicha tayyorlash; 
- qonunchilik va me’yoriy hujjatlarni takomillashtirib borish; 
- aksiyadorlik jamiyatida axborotlarni shaffofligini ta’minlash; 
- kimmatli kogozlarni emissiya kilish tartibini soddalashtirish; 

---

 
 
95 
-  aksiyadrlik  kapitali  tarkibida  mayda  investorlarni  (minoritar  aksiyadorlar) 
sonini oshirib borish; 
 va  boshqa  muhim  masalalarni  tizimli  ravishda  amalga  oshirish  orqali 
aksiyadorlik  jamiyatlarida  korporativ  boshqaruv  tizimini  takomillashtirish  va  uning 
natijasida  respublikamiz  oldida  turgan  oliy  maqsadlarga  erishish,  xalq  farovonligini 
ta’minlash va iqtisodiyoti rivojlangan, ilg‘or mamlakatlar qatoridan joy olishda katta 
o‘ringa ega. 
Aksiyadorlik  jamiyatlarigagina  xos  bo‘lgan  korporativ  boshqaruvning  birorta 
modeli  boshqalari  oldida  ajralib  turuvchi  ustuvorliklarga  ega  emas,  qolaversa,  hech 
birini universallikka ega, deb ham bo‘lmaydi. Aksincha, oxirgi o‘n yillikdagi vaziyat 
jahondagi barcha etakchi davlatlar uchun korporativ boshqaruvning turli xil tizimlari 
qorishib borishi xos ekanligini ko‘rsatmoqda. 
SHuning  bilan  birga  aksiyadorlik  jamiyatlarida  korporativ  boshqaruvning 
samarali tashkil etilishi, nafaqat, ular faoliyatining rivojlanishiga, balki, pul oqimlari 
hajmi  va  harakatini  yanada  ko‘paytirish,  investitsiya  loyihasiga  kiritiladigan  kapital 
qiymatini  pasaytirish  orqali  qo‘shimcha  qiymat  o‘sishini  ta’minlash  bilan  birga, 
milliy  iqtisodiyotning  rivojlanishi,  xalqaro  integratsiyasi  va  raqobatbardoshligini 
oshirishga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. 
Bu  esa  aksiyadorlik  jamiyatlarida  korporativ  boshqaruvning  ilg‘or  xorij 
tajribalarini  tadbiq  etishga  bo‘lgan  ehtiyojni  yanda  oshiradi.  Bunda  mamlatimizda 
korporativ  boshqaruv  bo‘yicha  muayyan  tajribalarning  to‘planganligi,  amaliyot 
uchun zaruriy sharoitlarning yaratilganligi bu boradagi ilg‘or xorij tajribalarini tadbiq 
etish uchun zaruriy elementlar mavjud ekanligidan dalolat beradi. 
Aksiyadorlik  jamiyatlarida  korporativ  boshqaruv  amaliyotini  takomillashtirish 
maqsadida quyidagilarni amalga oshirilishi maqsadga muvofiq: 
1. 
Aksiyadorlik  jamiyatlarining  korporativ  boshqaruvida  xorijdan  yuqori 
malakali,  tajribali  mutaxassislarni  ishga  jalb  etish,  ularning  korporativ  boshqaruv 
tizimini  takomillashtirishga  doir  takliflari,  tajribalaridan  amaliyotda  foydalanish 
asosida mamlakatimizda xalqaro standartlarga muvofiq korporativ boshqaruv tizimini 

---

 
 
96 
joriy  etishda  mutaxassislar  professional  saviyasini  oshirish,  korporativ  boshqaruv 
madaniyati, etikasi, psixologiyasi va ko‘nikmalarini shakllantirish lozim. 
2. 
Aksiyadorlik  jamiyatlarining  korporativ  boshqaruvida  moliyaviy 
siyosatni  puxta  ishlab  chiqish  va  uni  amalga  oshirishning  moliyaviy  asoslarini 
ta’minlashda kapital qiymati, kapital tarkibi, pulning vaqt birligidagi qiymati hamda 
daromadlilik  va  risk  darajasining  o‘zaro  bog‘liqligi  konsepsiyalariga  to‘liq  va 
muntazam amal qilinishini ta’minlash zarur. 
3. 
Mamlakatimiz  aksiyadorlik  jamiyatlarining  xorijiy  nufuzli  fond 
birjalariga  (IPO)  chiqishini  ta’minlash  orqali  ularning  xorijiy  kapital  bozoriga 
chiqishini  ta’minlash  asosida  xalqaro  bozordagi  erkin  raqobat  kurashiga 
chidamliligini oshirishga erishish, bunda zamonaviy korporativ boshqaruv tamoyillari 
va  standartlarini  joriy  etishning  tashkiliy-huquqiy,  texnik-iqtisodiy,  axborot  va 
kadrlar  ta’minoti  bo‘yicha  asoslari  hamda  mexanizmini  ishlab  chiqish  maqsadga 
muvofiqdir. 
Mamlakatimizda  xususiy  mulkchilik  sohasidagi  islohotlar  natijasida  iqtisodiy 
jihatdan  savodxon,  xo‘jalik  yuritish  san’atiga  ega  mulkdorlar  sinfi  shakllandi. 
Korporativ 
boshqaruvning 
samaradorligini 
yanada 
oshirish 
uchun 
yirik 
korxonalarning xususiylashtirishdagi keyingi jarayonlarga yuqorida ta’kidlab o‘tilgan 
mulkdorlar  sinfini  jalb  etish  lozim.  Bu  esa  O‘zbekistonning  dunyodagi  eng  ilg‘or, 
iqtisodiy  jihatdan  yuksak  darajada  rivojlangan  mamlakatlar  qatoridan  munosib  o‘rin 
egallashida o‘z hissasini qo‘shadi.  
Aksiyadorlik  jamiyatlarida  takomillashgan  korporativ  strategiyani  ishlab 
chiqish  korporativ  maqsadga  erishishning  sinalgan  va  istiqbolli  usuli  hisoblanadi. 
Korporativ strategiya korxonani rivojlantirishning o‘zak yo‘nalishlarini ifoda etuvchi, 
boshqarishning 
yuqori 
bo‘g‘ini 
foydalanadigan 
chora-tadbirlar 
majmuidir. 
Amaliyotda, korporativ strategiya aksiyadorlik jamiyatining turli bo‘linmalarini bosh 
korporativ  maqsad  atrofida  birlashtirish  uchun  ishlab  chiqiladi.  Aksiyadorlik 
jamiyatlarida  korporativ  strategiya  boshqaruv  bo‘g‘inlari  rahbarlarida  strategik 
bashoratlash 
(tasavvur)ni 
shakllantiruvchi 
birdan-bir 
vositadir. 
Korporativ 

---

 
 
97 
strategiyaning samarasi aksiyadorlik jamiyatida mehnat unumdorligini o‘sish darajasi 
bilan belgilanadi. 
Fikrimizcha,  o‘zbek  modelining  shakllanishi  va  takomillashishida  quyidagilar 
inobatga olinishi lozim deb hisoblaymiz: 
–  milliy  mentalitetdan  kelib  chiqqan  holda,  iqtisodiy  globallashuv  sharoitiga 
hamda  milliy  xususiyatlarga  mos  bo‘lgan  korporativ  boshqaruvning  zamonaviy 
konsepsiyasini ishlab chiqish; 
–  korporativ  munosabatlarni  yo‘lga  qo‘yishda  korporativ  madaniyat  va 
korporativ nazoratning ahamiyatini kuchaytirish; 
–  boshqaruvchilar,  menejerlarning  yuqori  malakali,  tajribali  bo‘lishlariga 
imkon yaratish; 
–  axborotlarning  ochiq-ravshanligi,  aniq  va  to‘liqligi,  kompaniya  faoliyatidan 
aksiyadorlarning to‘liq xabardorligini ta’minlash. 
Xulosa  qilib  aytish  mumkinki,  milliy  kompaniya  faoliyat  yo‘nalishlarini 
dasturlash,  uni  strategik  boshqarish  va  rejalashtirishni  maqsadga  muvofiq  tashkil 
etish  hamda  bu  borada  ilg‘or  xorij  tajribalaridan  keng  qamrovli  foydalanish 
korporativ  boshqaruv  tizimida  strategik  menejment  usullarini  joriy  etish 
samaradorligini oshirishda eng dolzarb masalalardan biri bo‘lib qoladi.