Корхона иқтисодиёти

13.3. Корхона даромадлари ва фойдасининг шаклланиш манбалари

Корхоналар фаолиятининг асосий қисми − ишлаб чиқариш жараёнидан иборат бўлади. Бу жараён натижаси − тайёр маҳсулот, бажарилган иш ва истеъмолчиларга кўрсатилган хизматлардир.

Мамлакат ҳудудида фаолият юритаётган барча хўжалик юритувчи субектлар томонидан (бир йил давомида) ишлаб чиқарилган маҳсулот (иш ва хизмат)лар қийматининг йиғиндиси − мамлакат ялпи ички маҳсулотини ташкил этади.
Ялпи ички маҳсулотнинг ҳажми иқтисодий ўсишнинг умумлашган ва пулда ифодаланган кўрсаткичи ҳисобланади. У йил давомида ва пировард натижада яратилган товарлар ва хизматлардир, яъни истеъмол учун тайёр ҳолда яратилган маҳсулот ва маҳсулотлар йиғиндисидир.
“... кейинги 10 йилга яқин вақт мобайнида, дунёда турли-турли инқирозлар давом этаётган бир пайтда, Ўзбекистон ялпи ички маҳсулотининг ўсиш суръати 8 фоиздан паст бўлгани йўқ. Агарки бошқа рақамларни олиб келмасдан, айнан шу рақамни айтадиган бўлсак ҳам, кўп нарса аён бўлади”.
Ишлаб чиқарилган маҳсулот, иш ва хизматларни истеъмолчиларга сотиш эвазига корхоналар даромадга эга бўлишади. Бу йўсинда эришиладиган даромад − ишлаб чиқариш корхоналари даромадининг асосий манбаи ҳисобланади.
“Фирма томонидан ишлаб чиқарилган товарларни сотишдан тушган тушум ҳажми фирманинг ялпи даромади дейилади”²⁵.
Даромад − корхона молиявий-хўжалик фаолиятининг муҳим кўрсаткичидир. Унинг мазмуни, таснифи ва тавсифи “Маҳсулот (иш, хизмат)ларни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тўғрисида Низом”да ва бошқа меъёрий ҳужжатларда ёритилган.

Ҳозирги замон бозор муносабатлари шароитида корхоналарнинг асосий мақсади ─ истеъмолчиларнинг талаб-эҳтиёжини қондириш орқали юқори фойда олишдир.





Корхона даромадлари



Сотишдан олинган даромадлар:

• 
  маҳсулотларни сотишдан;
  
• 
  товарларни сотишдан;
  
• 
  бажарилган ишлардан;
  
• 
  кўрсатилган хизматлардан.
  

Асосий фаолиятдан олинган даромадлар



Асосий фаолиятдан олинган қўшимча даромадлар:

• 
  асосий воситаларни сотишдан;
  
• 
  бошқа активларни сотишдан;
  
• 
  келиб тушган жарималар;
  
• 
  қисқа муддатли ижарадан олинган ҳақ;
  
• 
  воз кечилган кредиторлик ва депонентлик қарзлар;
  
• 
  қайтарилмайдиган молиявий ёрдам;
  
• 
  ТМБ ларни қайта баҳолашдан олинган даромадлар;
  
• 
  бошқа даромадлар.
  

Молиявий фаолиятга доир даромадлар:

• 
  роялти, дивидендлар, фоизлар;
  
• 
  ижобий курс фарқлари;
  
• 
  узоқ муддатли ижарадан даромадлар;
  
• 
  қимматли қоғозларни қайта баҳолашдан олинган даромадлар;
  
• 
  бошқа даромадлар.
  

Асосий бўлмаган фаолиятдан олинган даромадлар









Фавқулотдаги фойда:

• 
  қонунларни ўзгаришидан олинган фойда;
  
• 
  фавқулотдаги вазиятлардан олинган фойда;
  
• 
  революцион ўзгаришлардан олинган фойда.
  

Фойда − мураккаб иқтисодий категориялардан бири ҳисобланади. У асосан қўшимча қийматни яратиш ва ишлатиш жараёнида юзага келадиган иқтисодий муносабатларни ифодалайди.Унинг асосий вазифаси − корхона фаолиятининг иқтисодий самарадорлигини акс эттиришдир.

Фойда иқтисодий категория сифатида − даромадлар ҳисобидан харажатларни қоплаш ҳамда фойдадан солиқни тўлаш жараёнида юзага келадиган иқтисодий муносабатларни акс эттиради.
Иқтисодий категория сифатида фойда - моддий ишлаб чиқариш соҳасида яратилган соф даромадни акс эттиради.
Корхона фаолиятининг иқтисодий самарадорлиги − фойда миқдорининг кўпайишида, маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш билан боғлиқ бўлган индивидуал харажатларнинг нисбатан пасайишида, маҳсулот баҳоси шаклидаги ижтимоий зарурий харажатларнинг ўсишида намоён бўлади.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 05 февралдаги 54-сон қарори билан тасдиқланган “Маҳсулот (иш, хизмат)ларни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тўғрисида Низом”га мувофиқ корхоналар фаолиятининг молиявий натижалари фойданинг 5 та кўрсаткичлари билан тавсифланади.

• 
  маҳсулотни сотишдан олинган ялпи фойда (1):