Корхона баланси ва унинг аналитик таҳлили

Корхона молиявий барқарорлигининг ҳаракатдаги (оборотдаги) маблағлари билан боғлиқ кўрсаткичлар тизими

Тез ҳаракатга келадиган маблағларга банкдаги ҳисобкитоб счётидаги маблағлари, кассадаги нақд пул, чеклар ва ҳоказолар киради. Таҳлилни бошлашдан олдин эса бухгалтерия балансига асосан шу кўрсаткичларни тегишли гуруҳларга бўлиш, уларни аниқлаб олиш лозим.
Молиявий барқарорликни ифодаловчи ҳаракатдаги маблағлар билан боғлиқ кўрсаткичларга қуйидагилар киради: ҳаракатдаги маблағларнинг фаоллик коэффициенти; умумий ҳаракатчанлик коэффициенти ва соф ҳаракатчанлик коэффициенти.
Корхонанинг умумий ҳаракатчанлик (маневрлик) коэффидиенти (Кҳ)ни топиш учун умумий ҳаракатдаги ўз маблағлари суммаси (Хм) барча ўз маблағлари суммасига (Ўм) бўлинади.

Ушбу кўрсаткич ўз маблағларининг қанча қисми ҳаракатдаги маблағдан иборат эканлигини ифодалайди. Ушбу кўрсаткичнинг ҳажми қанчалик ошиб борса, корхонанинг молиявийхўжалик фаолияти яхшиланиши учун ўшанча қулай. Ҳаракатдаги маблағларнинг ҳаракатчанлик коэффидиенти (Кух) ҳаракатдаги (оборотдаги) ўз маблағларининг умумий маблағлардаги ҳиссасини ифодалайди. Бу кўрсаткични аниқлашда ҳаракатдаги (оборотдаги) ўз маблағлари

суммасини (Ўхм) умумий маблағлар суммасига (Б) бўлинади:

Бу кўрсаткичнинг миқдори қанча ошиб борса, корхона учун шунчалик муҳим хисобланади, чунки корхонанинг ҳаракатдаги (оборотдаги) ўз маблағи умумий маблағи таркибида кўпайиб бораётганлигидан далолат беради.

Корхона молиявий барқарорлигини ифодаловчи кўрсаткичлардан бири эса соф ҳаракатчанлик коэффициентидир. Бунинг асосида соф ҳаракатдаги (товар захиралари ва пул маблағларидаги) маблағлар миқдори ётади.
Бу кўрсаткичларнинг ҳажмини аниқяаш учун умумий ҳаракатдаги маблағлардан жорий мажбуриятлар ва муддати ўтган дебиторларнинг миқдорини айириш лозим. Жорий мажбуриятларга ўтган ва ҳисобот йилида кўрилган зарарлар киради. Булар бухгалтерия балансининг тегишли қаторларида кўрсатилган бўлади. Шундай қилиб, корхона молиявий барқарорлигини ифодаловчи муҳим кўрсаткичлардан бири ундаги соф ҳаракатчанлик коэффициентидир (Кск). Ушбу кўрсаткични аниклаш учун ҳаракатдаги маблағлардан (Хм) жорий мажбуриятлар (Жм) ва муддати ўтган умидсиз дебиторларни (Дум) айириб ташлаш лозим. Чиққан натижа корхонанинг умумий маблағига (Б) бўлинади:
Соф ҳаракатчанлик коэффициенти умумий айланма маблағларнинг қанча қисми тез ҳаракат қиладиган айланма маблағларга тўғри келишини кўрсатади. Ушбу кўрсаткичларнинг миқдори ҳам қанча юқори бўлса, корхона молиявий хўжалик фаолиятининг яхшиланаётганлигидан, унинг молиявий барқарорлиги таъминланаётганлигидан далолат беради.
Молиявий барқарорликни ифодаловчи ҳаракатдаги мабГ лағлар билан боғлиқ энг муҳим кўрсаткичлардан бири софҳаракатдаги маблағларнинг фаоллик коэффициентидир (Кф). Ушбу кўрсаткични аниқлаш учун товар захиралари ва пул маблағларида иштирок этаётган соф ҳаракатдаги хусусий маблағлар суммасини (Схм) ҳаракатдаги умумий айланма маблағлар суммасига (Ўхм) бўлиш йўли билан аниқланади:

ҳаракатдаги маблағларнинг фаоллик коэффициентидир (Кф). Ушбу кўрсаткични аниқлаш учун товар захиралари ва пул маблағларида иштирок этаётган соф ҳаракатдаги хусусий маблағлар суммасини (Схм) ҳаракатдаги умумий айланма маблағлар суммасига (Ўхм) бўлиш йўли билан аниқланади:

Ушбу кўрсаткичнинг ҳажми товар захиралари ва пул маблағларида иштирок этаётган ўз маблағининг умумий ҳаракатдаги маблағларидаги хссасини ифодалайди. Банкларнинг қарз учун фоизи юқори бўлиб турган шароитда ушбу
кўрсаткич ҳажми қанча юқори бўлса, ўшанча яхши. Бу кўрсаткичнинг максимал ҳажми бир. Агар унинг миқдори бирга тенг бўлса, корхонанинг ҳаракатдаги барча маблағлари ўз маблағидан иборат эканлигидан далолат беради.
Энди ушбу кўрсаткичлар орқали амалий маълумотларни қўллаган ҳолда корхонанинг молиявий барқарорлигини тахлил қилиш усулини кўриб чиқамиз (8жадвал).
Ушбу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, корхонанинг ҳаракатдаги маблағи билан боғлиқ молиявий барқарорлиги унча яхшиланган эмас. Умумий ҳаракатчанлик (моневрлик) коэффициенти 0, 017га ёки 6, 8%га (10093, 2) камайган. Худди шундай ҳаракатдаги маблағларнинг ҳаракатчанлик коэффициенти ҳам камайган. Ҳаракатдаги маблағларнинг ҳаракатчанлик коэффициенти йилнинг бошида 0, 067дан йилнинг охирида 0, 060гача камайган. Демак, умумий маблағлар таркибида ҳаракатдаги ўз маблағлари камайган. Ушбу гурухда соф ҳаракатдаги маблағларнинг фаоллик коэффициенти 0, 018 коэффициентга ёки 1, 9%га ошган.
Бу эса ҳаракатдаги маблағлар фаоллигининг ошганлигидан далолат беради. Соф ҳаракатдаги маблағларнинг фаоллик коэффициенти товар захиралари ва пул маблағларида иштирок этаётган соф ҳаракатдага маблағлари умумий ҳаракатдаги маблағларнинг қанча қисмини ташкил қилганлигини кўрсатади. Жадвал маълумоти шуни кўрсатмоқдаки, тахлил қилинаётган корхонада йил бошида барча умумий
2-жадвал Корхонанинг молиявий барқарорлигани ифодаловчи ҳаракатдаги маблаглар билан боғлиқ кўрсаткичларнинг ҳисобкитоби
минг сўм

Кўрсаткичлар	Йил бошида	Йил охирида	Фарқи
			суммада 1 фоизда, (+, ) 1%
Ҳажм кўрсаткичлари
1 . Баланснинг умумий суммаси (Б)	1847, 5	2064, 8	+217, 3	111, 8
2. Ўз маблағлари (Ум)	492, 3	531, 1	+38, 8	107, 9
3. Айлана маблағлар (Ам)	1465, 1	1637, 7	+172, 6	111, 8
4. Умумий ҳаракатдаги ўз маблағпари (Ўхм)	123, 5	124, 5	+ 1, 0	100, 8
5. Муддати ўтган умидсиз дебигорлар	4, 8	2, 5	2, 3	52, 1
6. Жорий мажбуриятлар	0, 2	0, 3	+0, 1	150, 0
7. Товар захиралари ва пул мабпағларида иштирок этаётган соф харакатдаги маблағлари (Схм) (4қ-5қ-6қ)	118, 5	121, 7	+3, 2	102, 7
Нисбий кўрсаткичлар

8. Умумий ҳаракатчанлик (маневрлик) коэффициенти (Кух) (4қ:2қ)	0, 251	0, 234	0, 017	93, 2
9. Ҳаракатдаги маблағларнинг ҳаракатчанлик коэффициенти (Кх) (4қ:1қ)	0, 067	0, 060	0, 007	89, 6
10. Соф ҳаракатчанлик коэффидиенти (Ксх) (7қ:1қ)	0, 64	0, 059	0, 005	92, 2
11. Соф ҳаракатдаги маблағларнинг фаоллик коэффициенти (Кф) (7қ:4қ)	0, 960	0, 978	+0, 018	101, 9

Ҳаракатдаги маблағларнинг 96, 0%ни товар захиралари ва пул маблағларида иштирок этаётган хусусий капитал ташкил қилинган бўлса, бу кўрсаткичлар йил охирига бориб 97, 8%га кўпайди. Бу жорий йилда умидсиз дебиторларнинг 2, 3 минг сўмга камайганлиги эвазига содир бўлди. Хуллас, бу ҳолат ҳисобот йилида корхонанинг молиявий барқарорлиги яхшиланиб бораётганлигидан далолат бериб турибди.

Таҳлил жараёнида ҳаракатдаги айланма маблагларнинг фаоллик коэффициентига таъсир қилувчи омилларни аниқлаш ва уларнинг таъсирини ҳисоблаш лозим. Аммо бундай усул иқтисодий адабиётларда ҳамон кўриб чиқилмаган ва тўлиқ ёритилмаган. Бизнинг илмий кузатишларимиз шуни кўрсатдики, таҳлил қилинаётган кўрсаткичларга бир қанча омиллар таъсир қилади. Хусусан, соф ҳаракатдаги маблағларнинг фаоллик коэффициентига (У) қуйидаги омиллар таъсир қилади: оборотда иштирок этаётган хусусий капиталнинг ҳаракатдаги соф айланма маблағлардаги ҳиссаси (Х); ҳаракатдаги соф айланма маблағларнинг умумий хўжалик маблағлардаги ҳиссаси (Х2); пул маблағларининг барча активлар билан таъминланиши (Х3) ва пул маблағларининг ҳаракатдаги умумий айланма маблағлардаги улуши (Х4). Бу боглиқликни қуйидаги мултипликатив моделғ билан ифодалашни тавсия қиламиз:
Ушбу математик боғлиқликка аниқ маълумотларни қўллаб, занжирли алмаштириш усулидан фойдаланиб, ҳар бир омилнинг натижа кўрсаткичининг ўзгаришига таъсирини аниқлаш мумкин. Бу учун қуйидаги жадвални тузишни тавсия қиламиз (9жадвал).
Ушбу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, соф ҳаракатдаги маблағнинг фаоллик коэффициенти ҳисобот йилида 0, 018га (0, 9780, 960) кўпайган. Бу қуйидаги омиллар эвазига содир бўлган:

1. 
   Соф ҳаракатдаги ўз маблағларининг (хусусий капиталнинг) умумий ўз маблағдаги ҳиссаси 1, 2%га (22, 924, 1) камайган. Бу омил соф ҳаракатдаги маблағнинг фаоллик коэффициентини 0, 049га (0, 9110, 960) камайтирган.
   
2. 
   Ўз маблағларининг умумий хўжалик маблағидаги ҳиссаси 0, 9%га (25, 726, 6) камайганлиги таҳлил қилинаётган натижа кўрсаткичини 0, 031га (0, 8800, 911) камайтирган.
   
3. 
   Айланма маблағларнинг барча активлар билан таъминланганлиги йил давомида ўзгармасдан қолган. Шу туфайли бу омил натижа кўрсаткичининг ўзгаришига таъсир кўрсатмаган.
   

3-жадвал