Ko’p va bitta” predmetlarni topish

“Ko’p va bitta” predmetlarni topish

Bolalarni to ‘plam ning ayrim elem entlardan iboratligi bilan

tanishtirib bo‘lgach, ularni bir xil narsalarni mustaqil ravishda

guruhlarga ajratishga, tevarak-atrofdagi yagona (bitta) narsalarni

va narsalar yig‘indisi (ko‘p) ni topa olishga o ‘rgata boshlanadi.

3 yoshli kichkintoylar, garchi ulaming hammasi bo lm asa ham,

bir joyga, bitta guruhga yig‘ib qo‘yilgan narsalar yig‘indisini mustaqil

ravishda ajratib ko‘rsata oladilar. (Mashinaningg^ldiraklari ko‘p, qo‘lda

barmoqlar ko‘p, bog‘da yoki o ‘rmonda daraxtlar ko‘p va hokazo).

Xonada qaysi narsalar k o ‘p, qaysilari bittadan uchraydi, degan

savolga javob topish ular uchun oson ish emas. Bu masalani hal

etish uchun ular tevarak-atrofni ancha murakkab fazoviy miqdoriy

tahlil qilishlari: qandaydir bir narsani ajratishlari, diqqat-e’tiborlarini

o ‘shanga qaratishlari, o ‘sha turdagi narsalar atrofda boryo‘qligini

k o ‘rib chiqishlari va bu narsalarni, garchi ular xona,

dala hovli va boshqa joylarning har tomonida sochilib yotgan boNsa

ham , yaxlit bir butun narsa deb tasa w u r qilishlari,ya’ni bolalar

narsalarning miqdoriy tomonini ularning fazoviy sifat xossalaridan

va fazoviy nisbatlaridan abstraktlashtirishni o ‘rganishlari kerak

bo‘ladi. Narsalarning miqdoriy tomonini abstraktlashtirish va garchi

bir xil narsalar aslida butun xona b o ‘ylab har yoqda sochilib yotgan

b o ‘lsa-da, ularni fikran birlashtirish ko‘nikmasini asta-sekin o ‘stirib

borishga imkon beruvchi mashqlarni bir tizimga keltirib ishlab

chiqadi.

Ishni k o ‘rsatilgan m iqdordagi (bitta, k o ‘p) turli rangdagi

narsalarni doska ustiga terib q o ‘yish mashqidan boshlanadi. Doska

chap va o ‘ng tom onda yoki baland hamda pastda joylashtiriladi.

Bolalarga, masalan, quyidagi topshiriqlar beriladi: „Chap

tomonga, qizil doska ustiga bitta q o ‘ziqorin, o ‘ng tom onga, havo

rang doska ustiga esa ko‘p qo‘ziqorin joylashtirilsin". Doskalar joyini

o ‘zgartirib yoki ularning ustiga q o ‘yilishi kerak b o ‘lgan narsalar

miqdori haqidagi ko‘rsatmalarni o ‘zgartirib, pedagog (tarbiyachi)

bolalarni narsalar miqdorini awal doskalar rangiga qarab, keyinroq

esa ularning fazoviy joylashishiga qarab topishga o ‘rgatadi.

Bunday ishga 2-3 mashg‘ulot ajratiladi. Mana shu mashg‘ulotlarda

bolalar yo‘l-yo‘lakay chap va o ‘ng q o ‘lini farq qilishni, qo‘llarni

farq qilish asosida esa narsalarning bir-biridan chapda va o ‘ngda

joylashganligini aniqlashni o ‘rganadilar.

Kichkintoylar narsalarning bir-biridan yuqorida va pastda

joylashganligini aniqlashga ham o ‘rgatiladi.

Bolalar vazifalarni bajarib bo‘lganlaridan so‘ng pedagog

(tarbiyaichi) ulardan har bir doska ustida nechta (bittami yoki ko‘pmi)

o ‘yinchoq borligini aytishlarini so‘raydi, kichkintoylarga

yordamchi savollar bilan ko‘maklashadi.

Ikkinchi m ashg‘ulotda bolalar doskalar turgan joyni ham

ko‘rsatishga undaladi. („C hap tomondagi qizil doska ustida ko‘p

o‘yinchoq, o ‘ng tomondagi havo rang doska ustida esa bitta o ‘yinchoq

bor“).

Keyin shunday m ashg‘ulotlar o ‘tkaziladiki, ularda bolalar

tarbiyachining topshirig‘iga binoan stol ustidan bitta yoki ko‘p

o ‘yinchoq topib olib keladilar.

Bir xil o ‘yinchoqlarning o ‘zini ham birlik sonda, ham guruh

holida ko‘rsatish kerak. Masalan, bir stol ustiga 1 ta kuchukcha,

boshqasiga esa 3 ta kuchukcha qo‘yiladi. Bolalar, bir xil narsalarning

bitta va ko‘p b o ‘lishi mumkinligini tushunishlari kerak, guruhlarga

turli miqdordagi (3 dan 5 gacha) narsalar kiritiladi. Bu narsa bolalarda

miqdoriy tarkibi jihatidan turlicha b o lg a n to ‘plamlarni idrok etish

tajribasining to ‘planishiga imkon beradi.

Oldin topshiriqning mazmunida kichkintoy nima qilishi kerak

b o ‘lsa, shularning barchasi tushuntirib beriladi („K o ‘p xo‘rozcha

olib kel“ ), keyinroq esa bolaning o ‘ziga yoqqan bitta yoki ko‘p

predmetlarni olib kelishi taklif qilinadi.

Bolalar birinchi hoi da faqat to‘plamning farqiga borishlari, ikkinchi

holda esa o ‘zlari narsalami mustaqil ravishda tanlab olishlari ham zamr

bodadi. Bu ishni bajarish kichkina bola uchun oson emas. Mashg‘ulot

boshlanishida pedagog (tarbiyachi) har bir stol ustida qanday

o ‘yinchoqlar turganini bolalar bilan birga ko‘rib chiqadi va ularning

e ’tiborini o ‘yinchoqlarning ko‘p yoki bitta ekanligiga jalb etadi.

Tarbiyachi kichkintoylarning saviyasini e ’tiborga olib, ularga

murakkabligi turlicha b o ‘lgan topshiriqlar beradi.

Topshiriqlarni bajarish shartlari yanada murakkablashib borishi

shundan iboratki, bitta stol ustiga bitta bir xil o ‘yinchoq va ko‘p

miqdorda boshqa xil o ‘yinchoq, masalan, bitta archa va ko‘p qo‘ziqorin

q o ‘yiladi. Bolalar ayni bir vaqtda bittani va ko‘pni topishlari

kerak. Ular endi o ‘yinchoqlami olib kelmaydilar, balki stol yoniga

borib, qanday o ‘yinchoqlami topganliklarini so‘zlab beradilar.

Bolalar keyinchalik o ‘yinchoqlami tarbiyachining ko‘rsatmasi asosida

topadilar.

, , 0 ‘yinchoq m ashina, q o ‘g‘irchoq, bitta qalam qayerdaligini

top?“ kabi savollar orqali mashg‘ulotlarda bolalar nutqini o ‘stirish

ustida puxta ish olib boriladi. Ular ko‘p va bitta so‘zlarini q o ‘llashni

o ‘rganadilar. Bir soni gapda ot vazifasida kelganida kelishikda

turlanadi. Bolalar aw al sodda gaplardan foydalanadilar. , , 0 ‘yinchoq

mashina ko‘p “ , „Qalam bitta". Pedagog (tarbiyachi) ularga ikkita

sodda gapni bitta qo'shm a gapga aylantirishni o ‘rgatishda davom

etadi: ,,0 ‘yinchoq mashina ko‘p, amm o qalam bitta". Bunday gapda

son kesim vazifasini o ‘tab keladi, kesim esa gapning aktiv boiagidir.

Jumlaning bunday tuzilishi tam omila qonuniydir. U bolaning fikri

miqdoriy tomonni izlashga va uni ajratib ko‘rsatishga yo‘naltirilganligidan

dalolat beradi.

Izlanishlar maydoni kengaytirib boriladi. 0 ‘yinchoqlar guruhi

va ayrim o ‘yinchoqlar turli xil narsalar (tokchalar, stollar, tortmalar,

gilam va boshqalar) ustiga joylashtiriladi. Tarbiyachi ustiga 0‘yinchoqlar

joylashtirilgan narsalami bolalarga ko‘rsatadi:

„Qaranglar, gilam (tokcha, stol) ustidagi o ‘yinchoqlarning qaysi

biri ko‘p va qaysinisi faqat bitta?".

Guruhda bir xil belgili narsalar bilan bir qatorda ulardan farq

qiluvchi belgiga ega narsalar ham b o ‘lishi mumkin. Bolalar guruhni

topib, undagi narsalarning um um iy belgisini aytganlaridan so‘ng,

tarbiyachi bu narsalarning rangi (kattaligi) haqida bolalarga savol

beradi. U kichkintoylarga guruhning qismlarini ajratib ko‘rsatishda

yordam beradi: „GMshtchalardan yo‘lka, devorcha, uycha qurish

mumkin. G'ishtchalarning bir qismi qizil, bir qismi esa havo rang".

Bunday mashqlar natijasida bolalar tevarak-atrofdagi tabiiy

sharoitda narsalar yigindisini va yakka narsalami topa oladigan bo‘lib

qoladilar.

Awal kichkintoylarning diqqat-e’tibori xonaning m a’lum qismiga

yo‘naltiriladi. „Qaranglar, pol ustida (devorda, deraza tokchalarida...)

turgan qaysi narsalar ko‘p va qaysi narsalar bitta?". Asta-sekin

bolalar qaysi narsalar ko‘p va qaysilari bittadan uchrashini mustaqil

ravishda topish qobiliyatiga ega b o ‘la boshlaydilar. Tarbiyachi narsalarning faqat yonma-yon emas, balki birbiridan

uzoqda joylashishi ham mumkinligini tushuntiradi. Agar

kichkintoylar javob berishga qiynalsalar, tarbiyachi q o ‘shim cha

savollar beradi: „Qaranglar, bizning xonamizda derazalar ko‘pmi?

Shkaflarchi? Bizda qancha stol bor? Stullarchi?“ .

Bunday m ashqlar m ashg‘ulotdan tashqari, sayr vaqtlarida

o ‘tkaziladi. Masalan, bolalardan devorda, uyning tom ida, hovlida

nim a k o ‘pligi so‘raladi: „ 0 ‘rindiqlar n ech ta?“ — , , 0 ‘rindiqlar

ko‘p “ , „Uychalar nechta?“ — „U ycha bitta“ va hokazo. Tarbiyachi

kichkintoylarning tevarak-atrofdagi narsalarning miqdorini

bilishga b o ‘lgan qiziqishlarini q o ‘llab-quwatlaydi.

Narsalarning fazoda tarqoq holda b o ‘lishiga va bevosita ko‘zga

chalinmasligiga qaramasdan bolalar asta-sekin ularni bir turdagi

narsalar guruhiga fikran birlashtirish k o ‘nikmasini hosil qiladilar.

Bu davrda guruhdagi barcha narsalarning um um iy belgilarini,

shuningdek, ularning biror qismigagina xos b o ‘lgan belgilarni

ajratish va aytish qobiliyatini o ‘stirishga katta e ’tibor beriladi.

N arsalarning sifat belgilarini ajrata olish k o ‘nikmasi ular

0‘rtasidagi miqdoriy nisbatlami tahlil qilishga o ‘tish imkonini beradi.

Bolalarda narsalarning miqdori, sanog‘i va ularning k o ‘p sonli

xossalaridan eslab qolish qobiliyati paydo b o ‘ladi.

Miqdoriy tasawurlam i shakllantirish ishining ikkinchi bosqichi

boshlanadi.