|
Bezlar. Epiteliy to‘qimasi bir qismining asosiy vazifasi sekret ishlab chiqarishdir. Sekret ishlaydigan hujayralar yig‘ilib, bezlarni (glandulae) hosil qiladi. Bezlarning ko‘pchiligi epiteliy hosilasidir. Faqatgina epifiz, gipofizning orqa bo‘lagi va buyrak usti bezining mag‘iz qismigina nerv to‘qimasidan rivojlanadi.Agar bezlar o‘z mahsulotini tashqi muhitga chiqarsa, bunday bezlar ekzokrin bezlar deyiladi. Bunga misol qilib teri bezlari yoki hazm sistemasining o‘z maxsulotini me’da-ichakka chiqaruvchi bezlarni keltirish mumkin. Ikkinchi guruh bezlar o‘z mahsulotini organizm ichki muhitiga (qon yoki limfaga) chiqaradi. Shuning uchun bu bezlarni endokrin bezlar deyiladi. Endokrin bezlarga gipofiz, qalqonsimon bez, qalqonsimon bez oldi bezi, me’da osti bezining endokrin qismi, buyrak usti bezi, epifiz, jinsiy bezlar kiradi.Bezlar ko‘p hujayrali va bir hujayrali bo‘lishi mumkin. Bezlarning asosiy ko‘ichiligi ko‘p hujayrali bezlardir. Bir hujayrali ekzokrin bezlarga qadahsimon hujayralar kiradi. Bir hujayrali endokrin bezlar esa turli a’zolarda joylashgan. Me’da-ichak sistemasidagi endokrin hujayralar juda ko‘p uchraydi. Bir hujayrali bezlar turli shaklda bo‘lishi mumkin. Ular epitelial tasma ichida joylashsa, endoepitelial bezlar deb yuritiladi (21-rasm). Agar ular epiteliydan tashqarida, ya’ni biriktiruvchi to‘qimada joylashsa, ularni ekzoepitelial bezlar deyiladi.
21 – rasm. Yo‘g‘on ichak devoridagi qadahsimon bez hujayralari (A) va uning ultramikroskopik tuzilish sxemasi (B). 1– hujayra mikrovorsinkalari; 2– sekret donachalari; 3– Golji kompleksi; 4– mitoxondriyalar; 5– yadro; 6– donodor endaplazmatik to‘r.
Ko‘p hujayrali bezlar, bezlarning asosiy qismini tashkil; qilib, ular biriktiruvchi to‘qimada joylashadi. Ko‘p hujayrali ekzokrin bezlarda ikki qism: 1) sekretor yoki oxirgi bo‘lim va 2) chiqaruv naylari farq qilinadi.Sekretor bo‘limda shu bez uchun xarakterli bo‘lgan sekretor mahsulot ishlanadi. Oxirgi bo‘lim hujayralari ko‘pincha bazal membranada bir qavat bo‘lib joylashadi. Faqatgina yog‘ bezlarga oxirgi bo‘limlarida bir necha qavat bo‘lib joylashgan hujayralarni ko‘rish mumkin. Ba’zi bir bezlarning oxirgi bo‘limida, sekretor hujayralardan tashqari qisqarish funksiyasini bajaruvchi mioepitelial hujayralar ham joylashadi.Oxirgi bo‘limda ishlangan mahsulotlar chiqaruv yo‘llari orqali tashqi muhitga chiqariladi. Chiqaruv yo‘llari hujayralari sekret maxsulotni suv va turli mineral tuzlar, oqsil moddalar bilan boyitishi yoki chiqaruv yo‘li orqali o‘tayotgan mahsulot suvini va ba’zi moddalarni so‘rishi mumkin. Ko‘p hujayrali, bezlarning chiqaruv yo‘llari tarmoqlangan yoki tarmoqlaimagan bo‘ladi. Tarmoqlanmagan chiqaruv yo‘llarini tutuvchi bezlar oddiy bezlar, tarmoqlangan chiqaruv yo‘llarini tutuvchi bezlar murakkab bezlar deb yuritiladi. Oxirgi bo‘limlar ham tarmoqlangan yoki tarmoqlanmagan bo‘lishi mumkin. Agar chiqaruv nayi hamda oxirgi bo‘lim tarmoqlanmay, har qaysi chiqaruv nayi birgina oxirgi bo‘lim bilan tugasa, bunday bezlarni oddiy tarmoqlanmagan bezlar deyiladi. Agarda bir chiqaruv yo‘liga bir necha oxirgi bo‘lim o‘z sekretini quysa, bunday bezlar oddiy tarmoqlangan bezlar deyiladi. Agar chiqaruv yo‘llar tarmoqlangan va har bir chiqaruv yo‘li bir necha oxirgi bo‘lim bilan tugasa, bunday bezlarni murakkab tarmoqlangan bezlar deb ataladi. Oxirgi bo‘lim shakliga qarab naysimon, alveolyar, naysimon- alveolyar bezlar farq qilinadi (22-rasm). Sekretni hujayradan tashqariga chiqarish turiga qarab bezlar merokrin, apokrin va golokrin bezlarga bo‘linadi. Merokrin bezlarda hujayra ichida hosil bo‘lgan mahsulot sekretor hujayra tanasining (qobig‘i bilan) butunligi saqlanib qolgan diffuz holda hujayradan chiqariladi. Merokrin bezlarga ter va so‘lak bezlari misol bo‘la oladi. Apokrin bezlar sekretor hujayralarining apikal qismi sekret chiqarish davrida buzilishi bilan xarakterlanadi va hujayralarning apikal qismi bez mahsuloti bilan qo‘shilib ketad.
22- rasm. Ekzokrin bezlarning tuzilishi va sekret ishlash turlari (sxema). A–epiteliy, B–biriktiruvchi to‘qima, 1–oddiy tarmoqlanmagan naysimon bez; 2–oddiy tarmoqlaimagan alveolyar bez; 3–oddiy tarmoqlangan naysimon bez; 4–oddiy tarmoqlangan alveolar bez; 5–murakkab alveolyar-naysimon bez; 6–merokrin bez oxiri; 7–apokrin bez oxiri; 8–golokrin bez oxiri; a–o‘suvchi qavat hujayralari; b–sekret yig‘ayotgan hujayra; v–parchalanayotgan hujayra.
Apokrin bezlarga sut va apokrin yo‘l bilan sekresiya qiluvchi ba’zi ter bezlar kiradi. Golokrin bezlarda sekret ishlash vaqtida sekretor hujayralar butunlay parchalanadi. Nobud bo‘lgan hujayralar bez maxsulotini tashkil qiladi. Odamda bu bezlarga faqatgina yog‘ bezdari misol bo‘la oladi. Nobud bo‘lgan hujayralar o‘rnini bezning periferik qismida joylashgan kam differensiallashgan hujayralar to‘ldirib turadi (22-rasm).Ekzokrin bezlarda ishlanayotgan sekret shilliq, oqsil, aralash shilliq-oqsil yoki moy tabiatli bo‘lishi mumkin. Oqsil ishlovchi bezlarda donador endoplazmatik to‘r kuchli rivojlangan bo‘ladi va u hujayrani bazal va markaziy o‘rta qismlarini to‘ldirib turishi mumkin. Sekret ishlovchi hujayralar orasida hujayra oraliq kanalchalarini ko‘rish mumkin. Bunga misol qilib, so‘lak bezi oxirgi bo‘limidagi hujayralararo kanalchalarni keltirish mumkin. Ba’zan sekretor hujayralarda hujayra ichi kanalchalari ham farq qilinadi. Bunday kanalchalar me’da fundal bezlarida joylashgan parietal hujayralarda bo‘ladi. Bez hujayralarida hosil bo‘lgan sekret vaqti-vaqti bilan tashqariga chiqariladi, shuning uchun bez hujayralari sekresiya jarayonining ma’lum davrlarida o‘ziga xos tuzilishga ega bo‘ladi. Bez hujayralarining sekret ishlash jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan o‘zgarishiga sekretor sikl deb yuritiladi. Uni quyidagi 5 fazaga bo‘lish mumkin: 1) hujayrada sekret ishlash uchun kerak bo‘lgan moddalarning to‘planishi; 2) hujayra ichidagi strukturalar ishtirokida sekretniig sintezlanishi; 3) sekretor moddaning yetilishi; 4) yetilgan sekretor moddaning to‘planishi; 5) sekretor moddaning ajralib chiqishi. Birinchi fazada qon va limfadai hujayraning bazal plazmatik qobig‘i orqali sekret ishlash uchun kerakli bo‘lgan turli noorganik tuzlar, suv, aminokislotalar, monosaxaridlar, yog‘ kislotalari va boshqa moddalar uning sitoplazmasiga kiradi. So‘ngra ulardan bez hujayralarining endoplazmatik to‘rida organik birikmalar hosil bo‘lib, ular Golji kompleks sohasida yetiladi va shakllanadi. Golji kompleksining sekret donachalar saqlovchi qismlari ajralib, apikal qismi sohasida to‘planadi va bez oxirgi bo‘limlari bo‘shlig‘iga ajraladi. Turli bez hujayralarida sekretor sikl ayrim fazalarining davom etish davri har xil bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
