Koordinatsion birikmalarda kimyoviy bog‘lanish tabiati. Kovalent bog‘lanish nazariyasi. Molekulyar orbitallar nazariyasi [molekulyar orbitallar usuli

Koordinatsion birikmalarda kimyoviy bog‘lanish tabiati. Kovalent bog‘lanish nazariyasi. Molekulyar orbitallar nazariyasi [molekulyar orbitallar usuli
Verner nazariyasi asosida qо‘shimcha valentlik haqidagi tasavvurga asoslanib, koordinatsion birikmalarning mavjudlik sababini va stereo – kimyosini izohlab berish mumkin. Lekin koordinatsion bog‘lanishdagi asosiy va qо‘shimcha valentliklarning ma’nosi faqat elektron nazariya asosidagina tо‘la tushuntiriladi. Shuningdek, ba’zi koordinatsion birikmalarda ligandlar neytral molekulalar (masalan, H₂O, NH₃, CO, C₂H₂, C₂H₄, C₆H₆ va hokazolar) bо‘lishi mumkin. Bunday koordinatsion birikmalarda markaziy atom bilan ligandlar orasida donor – akseptor (ba’zan dativ) bog‘lanish mavjud. Ba’zi koordinatsion birikmalarda markaziy atom rasmiy nol valentli bо‘ladi, masalan, Cr (C₆H₆)₂, Cr (CO)₆ , Fe (CO)₅ , Ni (CO)₄ , Co₂ (CO)₈ kabi birikmalarda markaziy atom bilan ligandlar orasida dativ bog‘lanish hosil bо‘ladi.
Koordinatsion birikmalarda bо‘ladigan kimyoviy bog‘lanish dastlab Kossel va Lyuis nazariyalari asosida talqin qilindi. Keyinchalik bu haqda uch nazariya yaratildi : 1) valent bog‘lanish yoki atom orbitallar metodi, 2) kristall maydon va 3) molekulyar orbitallar metodi (ligandlar maydoni nazariyasi).
Elektrostatik (Kossel va Magnus) nazariyasi. Markaziy ion ligandlarni Kulon qonuniga muvofiq elektrostatik kuch bilan tortadi; ligandlar esa bir – biriga elektrostatik qarshilik kо‘rsatadi. Kossel va Magnus fikricha n ta manfiy bir zaryadli ionlar bilan neytrallangan n zaryadli musbat zarracha yana boshqa manfiy zarrachalarni о‘ziga tortish qobilyatini yо‘qotmaydi. Biroq bu vaqtda markaziy ion bilan ligandlar о‘zaro tortishuv va manfiy zarrachalar orasida о‘zaro itarishish kuchlari hosil bо‘ladi. Bu nazariyada har qaysi ion elastik shar deb qaraladi ; sharlarning markazlari orasidagi masofa qо‘shni ionlar radiuslari yig‘indisi (r₁ + r₂) ga teng deb olinadi. YE₁ bilan YE₂ ni taqqoslash natijasida, [AgJ₂] ^– sistemasining energetik afzalligi AgJ sistemasinikiga karaganda ortik ekanligiga ishonch xosil kilamiz. Demak, AgJ va J ^– dan [AgJ₂] ^– koordinatsion birikmasining xosil bulishi shu sistema e n ye r g i ya m i n i m u m i g a i n t i l i sh i k ye r a k degan koidaga zid kelmaydi.
Manfiy ionlar orasidagi uzaro karshilik kuchini markaziy ion bilan ligandlar orasidagi uzaro tortishish kuchiga nisbati ayni sistemaning n i k o b l a n i sh (ekranlanish) k o e f f i s ye n t i (NK) deb ataladi. Bu nisbat kancha kichik bulsa, koordinatsion sistema shuncha barkaror buladi. Yukorida kurib utilgan [AgJ₂] ^– uchun NK kuyidagicha xisoblanadi.