Контейнерларда юк ташишни такомиллаштириш масалалари. Режа

Ҳаво транспорти
Халқаро фуқаро авиацияси ташкилоти (ХФАТ) маълумотларига кўра, пандемия фуқаро авиациясига қақшатқич зарба берди. Мисол учун, ЕИ кўрган зарар 57–98 млрд. долларни ташкил қилиши мумкин. Ички рейсларга кўрсатилган зарар эса пандемиянинг қандай кечишига қараб, 10 млрд. доллардан 18 млрд. долларгача бўлгани тахмин қилинмоқда.
Ўзбекистон ҳаво транспорти ҳам пандемиядан сезиларли зарар кўрди. Шу билан бирга, давлатнинг қўллаб-қувватлаши туфайли самолётлари парки модернизация қилинмоқда, қатновлар географияси кенгаймоқда, Ўзбекистоннинг йирик шаҳарларига мунтазам ва чартер рейсларни амалга ошириш ҳуқуқини олган хорижий компаниялар сони сезиларли даражада кўпаймоқда.
2019 йил 1 октябрдан Бухоро, Нукус, Қарши ва Термиз халқаро аэропортларида эркинликнинг бешинчи даражасига эга “Очиқ осмон” режими жорий этилди. Бу чет эл компанияларига Ўзбекистондан рўйхатдан ўтмаган бошқа мамлакатларга ҳам парвоз қилиш имконини беради. Қарши, Нукус, Термиз, Бухоро, Навоий ва Урганч аеропортларида “Очиқ осмон” режими ҳеч қандай чекловларсиз жорий этилди.
Андижон, Фарғона, Наманган ва Самарқанд аэропортларида, техник имкониятларини ҳисобга олган ҳолда ХФАТга аъзо давлатларнинг барча хорижий авиакомпанияларига йўловчи рейсларини Ўзбекистон ташувчилари фаолият кўрсатмаётган маршрутларда частота чекловисиз амалга ошириш ва бешинчи ҳаво эркинлиги ҳуқуқи берилди. “Навоий” ва “Термиз” аэропортларида хорижий авиакомпанияларга еттинчи ҳаво эркинлигигача юк ташувларини амалга ошириш ҳуқуқи берилди. Еттинчи даражали эркинликка эга “Очиқ осмон” режими ҳар қандай хорижий авиакомпанияларга рўйхатдан ўтиш мамлакатидан қатъи назар, ҳар қандай частота билан парвозларни амалга ошириш имконини беради. Янги йўналишлар очиш ёки парвозлар сонини оширишни режалаштирган хорижий авиакомпаниялар Транспорт вазирлиги ҳузуридаги Авиация агентлигига зарур ҳужжатларни тақдим этишлари зарур бўлади.
Хорижлик экспертларнинг фикрича, Тошкент Шарқни Ғарб билан, Жанубни Шимол билан боғловчи йирик халқаро марказга айланиш учун катта имкониятларга эга шаҳар ҳисобланади.
2017-2021 йилларда мамлакат транспорт ва транзит салоҳиятини ривожлантириш, темир йўл транспортини модернизация қилиш, шунингдек, йўллар, аэропортлар, логистика марказлари, чегара, божхона, санитария, фитосанитария, ветеринария ва транспорт назорати шохобчалари ўтказувчанлик имкониятларини оширишга қаратилган ислоҳотлар амалга оширилди.
2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикаси Президенти ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг транспорт, логистика ва транспорт инфратузилмасини янада ривожлантириш бўйича бир қатор Фармон ва Қарорлари қабул қилинди.
Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 28 январдаги №ПФ-5643 “Инвестиция ва ташқи савдо соҳасида бошқарув тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармонига мувофиқ Инвестициялар ва ташқи савдо вазирлигининг қўйидаги устувор вазифалари белгиланди:
- маҳаллий товарлар ва хизматларнинг ташқи бозорларга чиқиши учун қулай шарт-шароитлар яратиш;
- самарали транспорт коридорларини шакллантириш;
-экспорт маҳсулотларини ташқи бозорларга етказиб бериш географиясини диверсификациялаш;
- замонавий логистика тармоқларини ривожлантириш.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 10 майдаги “Ўзбекистон Республикаси Инвестициялар ва ташқи савдо вазирлиги тўғрисидаги низомни тасдиқлаш ҳақида”ги №390-сон ВМҚ Қарори билан Вазирликка қуйидаги вазифалар юклатилди:
- ташқи савдо инфратузилмасини ривожлантириш;
- транзит салоҳиятини ошириш;
- логистика ва транспорт йўлакларини такомиллаштириш;
- экспорт маршрутларини диверсификациялаш;
- манфаатдор вазирликлар ва идоралар билан ҳамкорликда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасига транспорт, транспорт коммуникациялари ва халқаро логистика соҳасида ташқи савдо сиёсати бўйича таклифларни ишлаб чиқиш ва тақдим этиш;
- транспорт ва логистика соҳаларида хорижий давлатлар билан амалий ҳамкорликни кенгайтириш бўйича таклифлар тайёрлаш;
- транспорт-коммуникация тизимини халқаро транспорт коммуникацияларига интеграциялаш;
- янги транспорт йўналишлари (йўлаклари)ни яратиш чора-тадбирларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш;
- Ўзбекистон Республикаси ҳудуди орқали транзит қилинадиган хавфли товарлар, қурол-яроғ, ҳарбий техника, ҳарбий мулк, портловчи моддалар ва маҳсулотлар транзити тўғрисида хулосалар тақдим этиш ва бошқалар.
Тасдиқланган дастурларга мувофиқ, ўтган давр мобайнида Ўзбекистон Республикасини Тинч океани минтақаси мамлакатлари билан боғловчи “Хитой – Марказий Осиё – Жанубий Кавказ – Туркия” мультимодал транспорт коридори ташкил этилди. Қўйида келтирилган янги муқобил транспорт йўлаклари бўйлаб мунтазам юк ташиш йўлга қўйилди:
- “Ўзбекистон – Қозоғистон – Россия – Грузия – Туркия”;
- “Ўзбекистон – Қозоғистон – Озарбайжон – Грузия – Туркия”;
- “Ўзбекистон – Туркманистон – Озарбайжон – Грузия – Туркия”;
- “Ўзбекистон – Афғонистон – Покистон” ва бошқалар.
Таҳлиллар шуни кўрсатмоқдаки, ушбу транспорт коридорлари халқаро савдони сезиларли даражада ривожлантириш, хорижий инвестицияларни ошириш ва одамларнинг турмуш шароитларини яхшилашда катта аҳамиятга эга.
Айтиш мумкинки, халқаро савдони кенгайтириш, қарз барқарорлиги кўрсаткичларини яхшилаш, экологик, ижтимоий ва коррупцион хавфларни юмшатишга қаратилган ислоҳотларни давом эттириш - муваффақиятимизнинг гаровидир.
Айни пайтда, юқорида келтириб ўтилган коридорлар бўйлаб жойлашган минтақа мамлакатларида ҳанузгача маълум даражада инфратузилма соҳасидаги камчиликлар, транзит сиёсатини уйғунлаштириш ва унификациялаш даражасининг етарли эмаслиги кузатилмоқда. Савдо ва инвестициявий сиёсат кўп ҳолларда чекловчи характерга эга ҳамда коридорлар ўтадиган мамлакатлар ўртасидаги савдо битимлари тўлақонли ишламайди.
Шу сабабли, ушбу мамлакатларнинг савдо ҳажми мавжуд салоҳиятдан 50 фоиз, тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар ҳажми эса 70 фоиз паст бўлиб қолмоқда. Самарадорлик кўрсаткичлари паст бўлган мамлакатларда юкларнинг чегараларда туриб қолиш муддати юқори иқтисодий кўрсаткичларга эга бўлган мамлакатларга нисбатан
бир неча маротабагача кўп бўлиши мумкин. Осиё тараққиёт банкининг маълумотларига кўра, минтақада, мисол учун “Бир макон, бир йўл” доирасида юк ташиш вақтини бир кунга қисқартириш мамлакатлар ўртасидаги савдо ҳажмини 5,7% гача ошириши мумкин.
Халқаро транспорт коридорлари транспорт харажатларини оптималлаштириш, етказиб бериш ва назорат ўтказиш нуқталаридан ўтиш вақтларини қисқартириш каби асосий муаммоларни ҳал қилишга ёрдам беради.
Бошқа томондан, транспорт коридорларини муваффақиятли ривожлантириш ва диверсификация қилиш коридор бўйлаб жойлашган мамлакатларни боғловчи ишлаб чиқариш – етказиб бериш занжирида ўзбек тадбиркорлариниг улушини ошириши мумкин. Бу минтақавий импортда қўшилган қиймат маҳсулотлари ҳажмини, шунингдек, ўзбек ишлаб чиқарувчиларининг бошқа мамлакатлар экспортида акс этадиган ички қўшилган қийматдаги улушини ошириш имконини берар эди. Бундай ҳолатда, Ўзбекистон ушбу коридорлар бўйлаб жойлашган мамлакатларни ўзига жалб этувчи марказ мақомига эга бўлиши мумкин.
Коридорларнинг ривожланиши Ўзбекистон юкларини Латвия, Литва, Россия Федерацияси, Украина, Қозоғистон, Озарбайжон, Грузия, Покистон, Туркия, Эрон ва Хитой денгиз портларидан фойдаланган ҳолда ташиш билан бевосита боғлиқдир. Ушбу тадбирлар ташқи савдо товарларини, айниқса қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ташқи бозорларга олиб чиқиш жараёнида “Ягона ойна”, “Яшил Йўлак”, “Ягона бекат”, “E-TIR”, “E-Freight”, “ГЛОНАСС”, “GSM”, “RFID” механизмларини жорий этиш билан бир бутунликни ташкил этади.
Ташқи савдонинг барқарор ўсиши қисман, Ўзбекистон ташқи сиёсатининг муваффақиятидан далолат беради. Шу муносабат билан ишончли, 24 соат мобайнида ва йил давомида узлуксиз транспорт – коммуникация алоқаларини шакллантириш Ўзбекистон ва бутун минтақа иқтисодиётини узоқ муддатда ривожлантиришнинг асосий драйверларидан бирига айланиши лозим.