9-MA’RUZA
Kontaktsiz elektron elektr apparatlari.
Reja
1. Kontaktsiz
kommutatsiya
2. Gibridli kommutatorlar
Tayanch so‘zlar va iboralar
YArim o‘tkazgichli (kontaktsiz) pribor; tiristor; tiristor elektrodlari;
boshqarish toki; gibridli kommutator; bosh kontaktlar; yarim o‘tkazgichli
diodlar; stabilitronlar; musbat ishorali boshqarish signali.
13.28-rasm.
a,b
Ma’lumki, soatiga ko‘p miqdordagi kommutatsiya va bunday kommutatsiya
elektr yoyi ‘osil bo‘lishi bilan sodir etilishi kontaktlarni tez emirilishiga olib keladi.
Bunday kamchiliklardan ‘oli bo‘lish maqsadida, imkoniyat bo‘lgan ‘ollarda yarim
o‘tkazgichli (kontaktsiz) priborlar, ya’ni tiristorlar, tranzistorlar va diodlardan
foydalaniladi.
Tiristor – boshqariluvchan yarim o‘tkazgichli ventilp hisoblanadi.
13.28,a-rasmda tiristorning shartli ko‘rinishi
tasvirlangan, bu erda A-anod;
K-katod va U-boshqaruvchi elektrod. Boshqaruvchi elektrod katodga nisbatan
musbat potensialga ulanadi.
13.28-rasm.
в,г
13.28,b-rasmda ikki tiristorning o‘zgaruvchan tok manbasiga ulangan
sxemasi ko‘rsatilgan. Boshqarish toki (I
u
) boshqarish elektrodiga uzatiladi.
Boshqarish signali yo‘q, ya’ni I
u
=0 va U
max
t.max
bo‘lganda tiristor o‘zidan katta
qarshilikni ifodalaydi va yuklamadan juda kichik miqdordagi tok oqib o‘tadi.
Ushbu ‘olat xarakteristikada quyidagi ko‘rinishga ega (13.28,g-rasm, 1-egri
chiziq).
Agar U
max
>U
t.max
bo‘lsa, bunda tiristor ochiladi va yuklamadan uning
qarshiligi
bilan aniqlanadigan I
n
toki oqadi. Boshqarish tokining nominal
qiymatida, ya’ni I
u
=I
u,n
bo‘lganda, tok 2-egri chizig‘i bo‘yicha o‘zgaradi, bunda I
u
ning o‘zgarish qonuniyati xarakteristikaning shtrixlangan qismidan boshlanadi.
SHunday qilib, I
u
=0 bo‘lganda tiristor o‘zidan juda katta miqdordagi aktiv
qarshilikni ifodalaydi va I
u
=I
u.n
bo‘lganda esa, tiristor o‘zidan juda kichik
miqdordagi qarshilikni ifodalaydi. O‘zgaruvchan tok o‘zining
nolp qiymatidan
o‘tganda tiristor o‘zining ventilplik xususiyatini tiklaydi, tok zanjiri uziladi.
, v- rasmda tiristor negizida yasalgan rele elementining sxemasi keltirilgan.
Kalit K ning uzilgan ‘olatida tiristor VS yopiq bo‘lib yuklama toki nolpga teng.
Kalit K ulanganda tiristorning boshqarish elektrodiga musbat ishoradagi
boshqarish toki I
u
uzatiladi va tiristor ochiladi. YUklamadan I
n
toki oqa boshlaydi.
Sinusoida davrining ikkinchi yarmida (I
u
=-I
u
) tiristor yopiladi va I
n
=0. Diod VD
tiristorni manfiy boshqarish toki uzatilishidan ximoya qiladi.
Xozirgi paytda tiristorlar asosida bajarilgan gibridli kommutatorlardan
foydalanilmoqda.
13.29-rasm.
Nominal tok va qisqa tutashuv tokini o‘tkazish uchun mo‘ljallangan bosh
kontaktlar GK, qarama-qarshi sxema bo‘yicha ulangan VS1 va VS2
tiristorlar
yordamida shuntlangan. Bosh kontakt GK zanjiriga tok transformatori TA ulangan.
TA ning ikkilamchi cho‘lg‘amlari VD1 va VD2 diodlar orqali tiristorlarning (VS1
va VS2) boshqarish elektrodiga ulangan. Tiristorlarning boshqarish elektrodlariga
katodga nisbatan faqat musbat signal uzatilishi kerak. Signalni cheklash
maqsadida sxemaning ‘ar bir elkasiga VD3-VD6 stabilitronlari ulangan.
Kondensator SZ bilan rezistor R4 lar esa tiristor kuchlanishining tiklanish
sharoitini yaxshilash uchun xizmat qiladilar.
Apparatning ulangan xolatida bosh kontaktlar GK ulangan bo‘lib tok
transformatori TA ning ikkilamchi cho‘lg‘amlarida boshqaruvchi signal mavjud
bo‘ladi.
Aytaylik, mazkur musbat yarim davrda musbat boshqarish signali VS1
tiristorining boshqarish elektrodiga uzatilmoqda va ushbu tiristor ochilishga
tayyorlanmoqda. Bu vaqtda VS2 tiristori yopiq bo‘ladi, chunki uning boshqarish
elektrodiga manfiy signal uzatilgan (ma’lumki, tiristor ochilishi uchun uning
boshqarish elektrodiga katodga nisbatan musbat signal uzatilishi kerak). Lekin
VD2 diodi tufayli ushbu manfiy boshqarish signali VS2
tiristorning boshqarish
elektrodigacha etib bormaydi. Tiristordan tok oqib o‘tishi uchun katod bilan anod
o‘rtasidagi kuchlanish 1-2V dan kam bo‘lmasligi kerak. Bosh kontaktlar GK ning
o‘tish qarshiligi juda ‘am kichik va shunga ko‘ra bosh kontaktlarda tushayotgan
kuchlanish va TA transformatorining birlamchi cho‘lg‘amida tushayotgan
kuchlanishlar bir volptning qandaydir ulushinigina ‘osil qiladi. SHuning uchun
VS1 tiristor, uning boshqarish elektrodiga musbat
signal berilganiga qaramay,
ochilmagan bo‘ladi. GK kontakti uzilganda ‘osil bo‘lgan yoy kuchlanishi VS1
tiristorining ochilishi uchun etarli bo‘ladi va tok uning zanjiriga o‘tadi. SHuning
bilan birga GK uzilishi bilan TA transformatori orqali o‘tayotgan tok to‘xtaydi va
VS1 tiristorini ochish signali nolpga teng bo‘ladi. Lekin tiristordan o‘zining nolp
qiymatiga qarab kamayayotgan tok oqib turadi. Tok nolpga teng bo‘lganda tiristor
yopiladi va zanjirni uzish jarayoni yakunlanadi. VS2 tiristor zanjiri ‘am xuddi shu
tartibda ishlaydi (uning boshqarish elektrodiga musbat signal uzatilgan yarim davr
mobaynida).
