Konstruktsion materiallar texnologiyasi

Sopol materiallar. 
Bunday materiallar ko’proq qurilishlarda (g’isht, tomning ustiga 
yopadigan materiallar, trubalar va hokazo) foydalanilgan. Biror shaklga keltirilgan 
loy mahsuloti yuqori yuqori tempraturada pishitilganda materiallarning asosiy fizik 
hamda mexanik xossalari namoyon bo’ladi. Тexnik sopol materiallariga har-xil 
kimyoviy birikmlar kiradi. Bunday materiallar xususiyatlarga ega bo’lib, uning 
tarkibida loy miqdori juda kam yoki butunlay bo’lmasligi ham mumkin. Тexnik 
sopolning asosiy tashkil etuvchilari oksidlar hamda metallarning kislorodsiz 
birikmalaridan iboratdir. Har qanday sopol odatda ko’p fazali bo’lib, unda kristall 
shishasimon hamda gaz fazalari har xil nisbatda bo’ladi. Kristall fazaning taribi 
kimyoviy birikma yoki qattiq eritmadan iborat bo’lib, sopolning asosini tashkil 
qiladi. Bunday tarkib materialning mexanik xossalarini, issiqbardoshligini va 
shunga o’xshash boshqa xossalarini belgilaydi. Shishasimon faza sopol 
materiallarning asosini tashkil qilib, qatlamdagi kristall fazalarni bir-biriga 
boglabturadi. Shishasimon faza sopolning 1-10 % ni tashkil qilib, mexaik 
mustahkamligi va issiqlik ko’rsatgichlarini kamaytirish bilan sopol buyumlarning 
ishlab chiqarish texnologiyasini osonlashtiradi. Sopolning pishitish jarayonida 
gazlar yig’ilib qolishi mumkin. Natijada ochiq va yopiq g’ovaklar hosil bo’lib, ular 
materialning zichlik va puxtaligini belgilaydi. Ko’pincha pishitishning maxsus 
texnologik usuli qo’llaniladi, bunda puxta, g’ovaksiz strukturasi hosil bo’ladi. 
Bunday sopol materiallardan konstruksiyalarni tayyorlashda foydalaniladi, ulardan 

---

mashina vositalari va asboblar tayyorlanadi. G’ovakli sopoldan esa olovbardosh 
materiallar, filtrlar, dielektriklar tayyorlanadi. Oksidlar asosidagi sopol yuqori 
mustahkamlikka ega. Bunday oksidlarga alyuminiy, sirkoniy, magniy, berilliy va 
qotor metall oksidlari kiradi. Ularning strukturasi polikristallardan iborat bo’lib, bir 
fazali bo’ladi. Alyuminiy oksid asosidagi sopol yuqori temperaturada o’zining 
yuqori mexanik xossalarini yo’qotmay ishlay oladi. Bunday materiallardan 
keskichlar, filtrlar, ma’lum o’lchamga ega bo’lgan asboblar, podshipniklar, pechlar, 
tigellar tayyorlanadi. Atom-energetika mashinasozligida esa berilliy, toriy va uran 
elementlarining oksidlari asosida olingan sopol qo’llaniladi. Karbid, nitrid, boridlar 
asosidagi sopol ham texnikada ko’p qo’llaniladi. Kvars turidagi sopol materiallar 
radiotexnikada qo’llaniladi. Chunki ular pezoelektrik kabi xususiyatlarga ega. 
Suyuqlanish temperaturasi yuqori bo’lgan kislorodsiz sopol deb ataluvchi 
materiallar metall birikmalari (MeC - karbid, MeB - borid, MeH - nitrid, MeSi - 
silitsid hamda MeS- sulfidlar) dan iborat bo’lib, texnikada katta ahamiyatga ega. 
Chinni deb ataluvchi sopol materiallar yetarli darajadagi mustahkamlikka hamda 
elektrni izolyatsiya qilish xususiyatlariga ega. Ularning kislotalarga chidamliligi 
katta. Chinnining asosini quyidagi aralashma tashkil qiladi: