Konstruktsion materiallar texnologiyasi

Metall va qotishmalarning ichki tuzilishi bilan tarkibi va xossalarini o’zaro 
bog’langan 
holda 
o’rganuvchi 
fan 
"Materialshunoslik" 
deyiladi. 
«Materialshunoslik» metall va qotishmalarni termik va kimyoviy – termik 
ishlashning, quyish ishi, bosim bilan ishlash, kesib ishlash va payvandlashning 
nazariy asosidir. Materialshunoslikni bilmay turib, xilma-xil xossali qotishmalar 
hosil qilish, bu qotishmalardan tayyorlangan detal, asbob va boshqalarning 
xossalarini zarur tomonga o’zgartirish mumkin bo’lmaydi. 
Qadim-qadim zamonlarda odamlar tosh, suyak kabi materiallarni ish quroli 
sifatida ishlatishgan. Bu materiallarni qayta ishlab, yerga ishlov berishda va ov 
qurollari yasashda foydalanganlar. Asta-sekin yog’och, teri va loy kabi 

---

materiallardan foydalanish o’zlashtirilgan. Bronza davrida metallurgiya sanoati 
paydo bo’ldi. Metall qotishmalarining tarkibini o’zgartirib, ularning xossalarini 
boshqarish mumkinligi ma’lum bo’ldi va bu amaliyotda ishlatila boshladi. Temir 
davriga kelib, Osiyoda, O’rta Yer dengizi atrofida va Xitoy hududlarida ilk bor 
metallarni qayta ishlaydigan korxonalar vujudga kela boshladi. Suv va havoning 
ishlatilishi metallshunoslik sanoatida yangi bosqichning rivojlanishida asos bo’ldi. 
Metallni eritib, uni tozalash, puflash uchun havodan foydalanish suyuqlantirilgan 
metallar haroratini oshirishga imkon yaratdi. 
"Materialshunoslik" fani XIX asrning oxirida og’ir sanoatning turli tarmoqlari 
jo’shqin rivojlanayotgan yillarda fan tariqasida vujudga keladi. "Materialshunoslik" 
fani fizika, kimyo kabi aniq fanlarga asoslanadi, o’zi esa texnologik fanlarga asos 
bo’ladi. "Materialshunoslik" fani faqat metall va qotishmalarning ichki tuzilishi 
bilan tarkibi va xossalarini bir biriga bog’lagan holda ko’rib ular xossalarining 
o’zgarish sabablarini tushuntirish bilangina chegaralanmay, balki xossalarini 
ehtiyojga ko’ra o’zgartirish mumkin bo’lgan yo’llarini ham o’rgatadi. 
Materialshunoslik fani asoslari XIX asrning ikkinchi yarmida yaratilgan 
bo’lishiga qaramay, hozirda ham fan yangiliklariga asoslanib, keng rivojlanmoqda. 
Rus olimi M.V. Lomonosov (1711-1765) metallarning o’ziga xos 
xususiyatlarini birinchi bo’lib tasvirlab berdi va talab etilgan xossali qotishmalar 
hosil qilish yo’lini ko’rsatdi. Metallarning xossalari ularning atom kristall tuzilishiga 
qarab o’zgaradi, elementlarning D.I. Mendeleyev (1834-1907) kashf etgan davriy 
sistemasi ana shu qonuniyat sabablarini izohlashga imkon berdi. Rus olimi Ye.S. 
Fyodorov (1853- 1919) kristallarda ion, atom va molekulalarning joylanish 
qonunlarini topdi. Rus olimi P.P. Anosov (1797-1871) po’lat strukturasini o’rganish 
uchun mikroskopdan jahonda birinchi bo’lib foydalandi. «Materialshunoslik»ning 
ilmiy asoslarini ulug’ rus olimi D.K. Chernov (1839-1921) yaratdi. D.K. Chernov 
po’latning xossalari uning kimyoviy tarkibigagina emas, balki tuzilishiga ham 
bog’liq ekanligini ko’rsatdi. U kritik nuqtalar vaziyatining po’lat tarkibidagi uglerod 
miqdoriga bog’liq ekanligini aniqlab, temir – uglerod qotishmalari holat 
diagrammasini tuzish uchun asos yaratib berdi. Тemir – uglerod diagrammasi bir 
qator olimlarning: R. Austen, F. Osmond, A. Le-Shatele va boshqalarning ishlariga 
asoslanib, XIX asrning oxirida tuzib chiqildi. Rus olimi N.S. Kurnakov (1860-1941) 
metallarning kimyoviy tarkibi, tuzilishi va fizikaviy xossalari orasida bog’lanish 
borligini topdi va jahonda birinchi bo’lib, tarkib – xossa diagrammalarini tuzdi. 
Uning qotishmalar nazariyasiga oid ishlari ham katta ahamiyatga ega. 
Hozirgi vaqtda "Materialshunoslik" da davlatimiz olimlarining ham xissalari 
bor. Shulardan V.A. Mirboboyev va I. Nosirovlarni misol qila olish mumkin. Bo’lar 
Respublikamizning mustaqillik vaqtida "Materialshunoslik" fanidan qator ilmiy 
izlanishlar va adabiyotlar yaratdilar. 
Тabiatda hozir ma’lum bo’lgan 108 elementning taxminan ¾ qismi metallardir. 
Metallar metall yaltiroqligiga ega bo’lgan plastik moddalardir. Ular o’zidan 
issiqlikni va elektr tokini yaxshi o’tkazadi. Metall atomlarining sirtqi qavatidagi 
elektronlar soni, odatda, 1-2 ta bo’lib, ular bu elektronlarini ma’lum sharoitda 
boshqa elementlarga osongina beradida, musbat zaryadlangan ionlarga aylanadi 
(bunday xossalar metallmas elementlarda bo’lmaydi). Hatto juda kichik potensiallar 

---

ayirmasi hosil qilindi deguncha metallarning atomlaridagi elektronlari tartibli 
harakatga kelib, musbat qutb tomon boradi, natijada elektr toki paydo bo’ladi. 
Metallarning elektr tokini yaxshi o’tqizishiga sabab ham ana shu.