Konstitutsiyaviy

XXVIII bob. Moliya va kredit

1-§. O‘zbekistonning moliya va pul-kredit tizimi

Konstitutsiya nafaqat siyosiy tizim, hokimiyat tizimi va ular 

bilan bog‘liq huquqiy munosabatlarni tartibga soladi, u iqtisodiy 

tizim va u bilan bog‘liq munosabatlarni, davlat iqtisodining asosiy 

manbalari:  moliya  tizimini,  pul-kredit  tizimini,  soliq  tizimining 

asoslarini ham tartibga soladi.

Moliya tizimini, pul-kredit tizimini, soliq tizimini, budjet masala

-

si,  bank  tizimini  tartibga  solish  zamonaviy  Konstitutsiyalarga  xos 

xususiyatdir.

Hech qanday davlatning yetarli mablag‘i bo‘lmasa, mablag‘ 

keladigan  manbalari  bo‘lmasa,  demokratiya  o‘rnatish,  aholining 

farovon turmush tarzini ta’minlash u yoqda tursin, tez orada dav-

lat barbod bo‘ladi.

Jahonda  bo‘lib  o‘tgan  iqtisodiy  inqirozlar  moliya  tizimini, 

soliq tizimini, bank tizimini juda ehtiyot bo‘lib, iqtisodiyot qonun

-

lariga amal qilib tashkil etish zarurligini ko‘rsatdi.

O‘zbekiston Respublikasi o‘z mustaqilligiga erishib, o‘z taraq

-

qiyot

  yo‘lini  belgilar  ekan,  samarali  va  ishonchli  moliya,  pul-

kredit, soliq, bank tizimini shakllantirishni maqsad qilib qo‘ydi va 

ularning  asoslarini  Konstitutsiyada  mustahkamladi.  Har  qanday 

davlatning  mustaqillik  belgilaridan  biri  ham  o‘z  moliya  va  pul-

kredit tizimiga ega bo‘lishidir.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XXV bobi mo-

liya va kredit tizimiga bag‘ishlanib, 122-moddada: “O‘zbekiston 

Respublikasi o‘z moliya va pul-kredit tizimiga ega”, – deb belgi

-

lab qo‘yilgan. O‘zining moddiy mazmuniga ko‘ra davlat moliyasi 

pul mablag‘lari jamg‘armasini aks ettiradi.

Moliya  bir  nechta  bog‘liq  bo‘lgan  bo‘g‘inlar  (institutlar)  va 

organlarni  o‘z  ichiga  oluvchi  tizimdir.  Ularning  har  biri  davlat 

pul jamg‘armalarini tashkil etish, taqsimlash, ulardan foydalanish 

bo‘yicha  yuzaga  keladigan  muayyan  ijtimoiy  munosabatlar  doi

-

rasini aks ettiradi va shu boisdan ular bir-biridan farq qiladi. Turli 

moliyaviy bo‘g‘inlar (institutlar) majmui O‘zbekiston Respublika

-

si moliya tizimini tashkil etadi.

---

522

O‘zbekiston Respublikasi moliya tizimi quyidagilardan tashkil 

topgan:

- davlat budjeti, uning tuzilmasiga kiruvchi respublika bud

-

jeti, Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlar;

- davlat maqsadli jamg‘armalari va budjetdan tashqari jam-

g‘armalar;

- xo‘jalik yurituvchi subyektlar va iqtisodiyot sohalari moliyasi;

- kredit (davlat krediti va bank krediti); 

- mulkiy va shaxsiy sug‘urta.

O‘zbekiston Respublikasi moliya tizimining har bir bo‘g‘ini u 

yoki bu ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish uchun mo‘ljallangan turli 

pul  jamg‘armalarini  tashkil  etish,  taqsimlash  va  ulardan  foyda

-

lanishga qaratilgan o‘ziga xos vazifalarni bajaradi.

O‘zbekistonning  davlat  budjeti  moliya  tizimining  markaziy 

bo‘g‘ini  bo‘lib,  uning  yordamida  davlatning  markazlashtirilgan 

pul jamg‘armasi tashkil etiladi. Davlat budjeti moliya tizimining 

boshqa bo‘g‘inlari bilan o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, muvofiqlash

-

tiruvchi markaz vazifasini bajaradi.

O‘zbekiston  Respublikasi  Davlat  budjetining  tarkibiy  qis

-

mi  Qoraqalpog‘iston  Respublikasi  budjeti  va  mahalliy  budjetlar 

hisoblanadi. Mahalliy budjetlar bozor islohotlarining barcha bos

-

qichlarida davlat tomonidan olib borilayotgan kuchli ijtimoiy siyo

-

satning vositasi bo‘lib xizmat qiladi.

Mamlakatning Davlat budjetida davlat maqsadli jamg‘armalari 

ham to‘plangan bo‘lib, ular yordamida O‘zbekiston fuqarolarining 

pensiya  ta’minoti,  xususiylashtirish  jarayonlarini  rivojlantirish, 

aholini ish bilan band etish va boshqa masalalar hal etiladi.

Kredit  yuridik  va  jismoniy  shaxslarning  bo‘sh  turgan  mab-

lag‘larini kredit resusrlariga jalb etish, ularni qaytarish va foizlar 

to‘lash sharti bilan foydalanuvchilarga berish bilan bog‘liq bo‘lgan 

o‘ziga xos moliyaviy munosabatlar majmuidir.

Davlat  krediti  vaqtincha  davlat  tasarrufiga  tushadigan  va 

iqtisodiyotni rivojlantirish, budjet taqchilligi va boshqa ehtiyoj-

larning ustuvor yo‘nalishlarini moliyalashtirish uchun foydalani-

ladigan qo‘shimcha pul mablag‘larining to‘planishini ta’minlaydi. 

Davlat kreditida davlat – qarz oluvchi, yuridik va jismoniy shaxs-

---

523

lar  esa,  qarz  beruvchi  (kreditor)lar  sifatida  namoyon  bo‘ladi. 

Davlat krediti vositasida yuridik va jismoniy shaxslarning mab-

lag‘larini jalb etish turli shakllarda, avvalo davlat zayomlari, pul 

majburiyatlari va boshqa qimmatli qog‘ozlarni chiqarish va ular-

ni joylashtirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bozor munosabat

-

lari rivojlanishi va qimmatli qog‘ozlar bozorining yuzaga kelishi 

sharoitlarida  davlat  kreditining  muhim  shakli  yuridik  shaxslar 

orasida joylashtiriladigan davlat qisqa muddatli zayomlari hisob-

lanadi.