|
Konstitutsiya deganda – oliy yuridik
kuchga ega davlatning asosiy qonuni tushuniladi. Bu
qonun davlat tuzilishining asosiy prinsiplarini, shaxs-
ning huquqiy holati asoslarini, hokimiyat organlari tizimi,
tarkibi, tashkil bo‘lish tartibi, vakolatlari, o‘zaro munosa-
batlari, davlatning jamoat birlashmalari bilan munosabat-
lari asoslarini belgilovchi normalar yig‘indisidan iborat
bo‘ladi. Konstitutsiya davlat funksiyasi doirasini, uning
1 Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T.2. – T.: O‘zbekiston, 1996. – 93-bet.
35
shaxs va jamiyat bilan aloqasi asoslarini o‘rnatish bilan
konstitutsiyaviy tuzum asoslarini belgilaydi.
Konstitutsiya mohiyatini mavjud tuzumda qo‘lga kiritilgan yu
-
tuqlar, ularning fuqarolar manfaatiga qanchalik mosligi belgilaydi.
Shu va konstitutsiya bilan tartibga solish doirasi turli mamlakat
-
larda turlichaligi, konstitutsiyaviy huquq nazariyasida konstitutsiya
tushunchasi, mazmuni va mohiyati haqida yagona fikr yo‘qligiga
sabab bo‘ladi. Bundan tashqari turli mamlakatlar rivojlanish taraq
-
qiyotining har xilligi, konstitutsiya qabul qilinayotgandagi sharoit
-
larning har xilligi, xalqning ongi, dunyoqarashi, hatto axloqidagi
farqlar ham bu masalalar yuzasidan turlicha fikrlar bo‘lishi tabiiy
ekanligini ko‘rsatadi.
AQSh Konstitutsiyasi to‘rt asr yuzini ko‘rgan Konstitutsiyadir.
U qabul qilingan 1787-yildagi sharoit va jamiyat taraqqiyoti XX asr
oxiridagi va hozirgi sharoitdan mutlaqo farq qiladi. AQSh Konsti
-
tutsiyasi, shundan kelib chiqib, faqat hokimiyatga bog‘liq masala
-
larnigina hal qilgan. Keyingi kiritilgan qo‘shimchalargina inson
huquqlariga taalluqli bo‘lgan. Shuning uchun AQShning Konstitu-
tsiyasini sof davlat (jamiyat emas) konstitutsiyasi va huquqiy huj
-
jati desak bo‘ladi. Angliyada esa hozirgacha yozilgan, ya’ni yagona
shakldagi konstitutsiya yo‘q.
Shuning uchun ularning konstitutsiyalariga nisbatan keyin
-
gi davrda qabul qilingan konstitutsiyalarga ishlatiladigan ta’rifni
qo‘llab bo‘lmaydi. Ikkinchi jahon urushidan keyingi mustam
-
lakachilik tuzumining yemirilishi natijasida vujudga kelgan davlat
-
lar, Sovet Ittifoqi tarqalib ketishi natijasida vujudga kelgan musta
-
qil davlatlar konstitutsiyalarining tartibga solish doirasi nihoyatda
kengaytirildi, bu Konstitutsiyaning mohiyati mazmuniga yangicha
ta’rif berishga asos bo‘ladi.
Lekin, Konstitutsiya tushinchasiga beriladigan ta’riflarda, al
-
batta, uning fuqaro va shaxs huquqiy holati, erkinligining kafolati
ekanligi, davlat hokimiyatini demokratik tashkil qilish hokimiyatlar
bo‘linishi, prinsipida bo‘lishi, xalq suvereniteti saylab qo‘yiladigan
vakillik organlari orqali amalga oshirilishi, konstitutsiya erkinlik
va hokimiyat munosabatida mutanosiblik bo‘lishini ta’minlanishi
o‘z ifodasini topishi kerak.
36
Markscha-Lenincha konstitutsiyaviy ta’limotga asosan, kons-
titutsiyaning mohiyatini sinfiy kurashdagi sinfiy kuchlar nisbati
belgilar edi. Bu ularning asosiy ta’limotida jamiyatning sinflar
-
ga bo‘linishi, albatta hukmron sinfning mavjud bo‘lishi, ularning
irodasi hamma narsani belgilashi, boshqalarning shu irodaga
bo‘ysunishga majburligi haqidagi ta’limotlariga mos edi.
U ta’limotda hokimiyat kimgadir (qandaydir) guruhga tegishli
bo‘lishi qat’iy e’tirof etilar, bu narsa yashirilmas edi.
Hozirgi demokratik jamiyatlarda hokimiyat mexanizmi bu ke
-
lishuvchilikdir (sheriklik), chunki jamiyatda siyosiy kuchlar turli-
tuman bo‘lib, hokimiyat uchun kurashuvchi subyektlar soni chek
-
lanmagan. Hokimiyatdagi kelishuvchilik (sheriklik) istalmasada,
ixtiyoriylik asosida bo‘lib, umumiy maqsadga erishishda manfaat
-
dorlik bo‘lishidan, hokimiyat va erkinlik masalasini qonun asosida
hal qilish zarurligidan vujudga keladi. Shuning uchun hozirgi kons-
titutsiyalar, hatto eng kuchli bo‘lsa ham, ayrim, ijtimoiy sinflar-
ning manfaati uchungina xizmat qila olmaydi.
O‘zbekiston Konstitutsiyasi sinfiylikdan holi, xalq manfaatini
ifoda etuvchi konstitutsiyadir. “Konstitutsiya o‘zining tub mohi
-
yati, falsafasi, g‘oyasiga ko‘ra yangi hujjatdir. Unda kommunistik
mafkura, sinfiylik, partiyaviylikdan asar ham yo‘q”
1
.
Hozirgi kunda, hatto, ayrim guruh yoki sinf o‘z hukmronligi-
ni o‘rnatgan vaqtda ham, demokratik jamiyat uchun xos bo‘lgan,
umume’tirof etilgan qadriyatlardan boshqa, yangi narsani taklif
qilishni tasavvur qilish qiyin. Shuning uchun o‘rnatiladigan tu
-
zum, u qanday bo‘lishidan qat’i nazar, hukmronlar tomonidan
demokratik deb e’lon qilinadi, hatto o‘zi avtoritar yoki totalitar
bo‘lsa ham. Ular hech qachon nodemokratik konstitutsiyalar qabul
qilishga tavakkal qilmaydi. Mamlakatda kelishuv faqat hokimiyat
mexanizmini yaratishda bo‘lishi mumkin. Inson huquq va erkin
-
liklarini (bu konstitutsiyaning asosiy maqsadi) aniqlashda kelishuv
bo‘lishi mumkin emas.
Totalitar tuzum va demokratik tuzumdagi davlatlarning kons-
titutsiyalari bir-biridan farq qiladi. Totalitar tuzum davlatlari kons-
1 Karimov I.A. O‘zbekiston – kelajagi buyuk davlat. – T.: O‘zbekiston, 1992. – 37-bet.
37
titutsiyalarida davlatning rahbarlik roli konstitutsiyaning o‘zida
ko‘rsatib qo‘yiladi va hukmron partiyaning g‘oyaviy ko‘rsatmalari
ta’siri iqtisodiy va siyosiy tizimga to‘la tatbiq qilinadi. Shu asosda
mafkura, g‘oya asosiy qonun darajasiga ko‘tariladi.
Demokratik jamiyatda esa, uning aksidir. Bu jamiyat hamma
sohada davlat boshqaruviga, rahbarligiga muhtoj emas. Bu jami
-
yatda konstitutsiya davlatga jamiyatni himoyalash vazifasini yuk
-
laydi.
Bunday jamiyatdagi konstitutsiyalarda davlatning jamiyatni
himoyalash, fuqaro mas’uliyatini himoyalash vazifasi aniq belgilab
qo‘yiladi.
Konstitutsiyalar muqaddima qismining mavjudligi bilan ham
boshqa qonunlardan farq qiladi. Muqaddima tantanali – deklarativ
xarakterdagi ta’kidlardan iborat bo‘lib, ular yuridik kuchga ega
emas. Muqaddimada davlatning maqsad va vazifalari, davlatchi
-
likda qabul qilinadigan, tayaniladigan qadriyatlar, xalq va kelajak
avlod oldidagi mas’uliyat belgilanadi. Bu g‘oyalar keyinchalik turli
ko‘rinish va shakllarda konstitutsiya normalarida o‘z aksini topadi.
Shuning uchun ham, konstitutsiyalarga ta’rif berilganda, konsti
-
tutsiya qo‘lga kiritilgan yutuqlarni, mavjud ijtimoiy munosabat
-
larni mustahkamlovchi hujjat bo‘lib qolmay, maqsad va vazifalarni
belgilovchi hujjat hamdir, deb ta’riflanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
