Konstitutsiyaviy

XV bob. Jamoat birlashmalari

1-§. Jamoat birlashmalarining tizimi, turlari, vazifasi

O‘zbekistonda  jamoat  birlashmalari  tizimiga  kasaba  uyush

-

malari,  siyosiy  partiyalar,  olimlarning  jamiyatlari,  xotin-qizlar, 

faxriylar  va  yoshlar  tashkilotlari,  ijodiy  uyushmalar,  ommaviy 

harakatlar va fuqarolarning boshqa uyushmalari kiradi, bu Kons-

titutsiyaning  56-moddasida  belgilangan.  Jamoat  birlashmalari 

faoliyat  ko‘rsatishinining  asosiy  sharti  ular  qonunda  belgilangan 

tartibda ro‘yxatdan o‘tgan bo‘lishi kerakligidir. Ularni ro‘yxatdan 

o‘tkazish Adliya vazirligi zimmasiga yuklatilgan.

Jamoat  birlashmalari  eng  muhim  demokratik  institutlardan 

hisoblanib,  ular  fikrlar  va  g‘oyalar  xilma-xilligini  amalda  ta’min-

lovchi muhim vositadir.

O‘zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasi  56-moddasidan 

tashqari yana bir necha moddalarda jamoat birlashmalarining xil

-

ma-xilligi, ko‘p partiyaviylik tizimining mavjudligi jamiyat taraq

-

qiyotining muhim shartlaridan biri, bu esa, fuqarolar faolligining 

garovi ekanligi belgilab qo‘yilgan.

Konstitutsiyaning  34-moddasida  fuqarolarning  jamoat  birlash

-

malariga a’zo bo‘lish huquqi belgilangan bo‘lib, shu moddaning ik

-

kinchi  bandida,  siyosiy  partiyalarda,  jamoat  birlashmalarida,  om

-

maviy harakatlarda, shuningdek hokimiyatning vakillik organlarida 

ozchilikni tashkil etuvchi muxolifatchi shaxslarning huquqlari, erkin

-

liklari va qadr-qimmatini hech kim kamsitishi mumkin emasligining 

belgilanishi fikrlar va g‘oyalar xilma-xilligining muhim garovi ham

-

da Konstitutsiyaviy tuzumning demokratik xususiyatidir.

Jamoat birlashmalari, turidan qat’i nazar, xalqning erkin faoli

-

yati va ijtimoiy hayotda ishtirokini ta’minlash vositasi hisoblanadi. 

Bu  tashkilotlarning  samarali  faoliyatidan  fuqarolar  ham,  davlat 

ham  manfaatdor.  Fuqarolar  ularning  faoliyati  orqali  jamiyat  ish

-

larida, davlatni boshqarishda ishtirok etsa, o‘z qarashlarini bayon 

etib, manfaatlarni to‘la himoya qilsa, davlat o‘zining ayrim funksi

-

yalarini ularga o‘tkazib, muhim masalalarni hal qilishga jalb etadi. 

Ya’ni,  jamiyatni  boshqarishda  jamoat  birlashmalariga  tayanadi. 

---

221

Davlat  jamoat  birlashmalari  faoliyatiga  yordam  berib,  ular  bilan 

to‘g‘ri va samarali munosabat o‘rnata olsa, taraqqiyot tezlashadi, 

farovon turmush yaratiladi. Shu bilan birga, jamoat birlashmalari 

faoliyatiga,  ularning  ishiga  be-vosita  aralashmagan  holda  davlat 

nazorati o‘rnatiladi (Konstitutsiyaning 58-moddasi).

Jamoat birlashmalari kishilarni siyosiy qarashlari (siyosiy par

-

tiyalar), faoliyati yo‘nalishiga (kasaba uyushmalari), jinsiga (xotin-

qizlar qo‘mitalari), yoshiga (Kamolot), qobiliyati, kasbiga (yozuv-

chilar, arxitektorlar ittifoqlari) qarab birlashtiradi.

Bu Konstitutsiyaning 56-moddasida quyidagicha mustahkam

-

lab qo‘yilgan: “O‘zbekiston Respublikasida qonunda belgilangan tar- 

tibda ro‘yxatdan o‘tkazilgan kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalar, 

olimlarning  jamiyatlari,  xotin-qizlar,  faxriylar  va  yoshlar  tash- 

kilotlari, ijodiy uyushmalar, ommaviy harakatlar va fuqarolarning 

boshqa uyushmalari jamoat birlashmalari sifatida e’tirof etiladi”.

Demak,  jamoat  birlashmalari  faoliyat  ko‘rsatishining  asosiy 

sharti ularni qonunda belgilangan tartib ro‘yxatdan o‘tkazishdir, bu 

ularning Ustav (nizomlarini) ro‘yxatga olish bilan amalga oshiriladi.

O‘zbekiston Respublikasining 1991-yil 15-fevralda qabul qilin

-

gan “O‘zbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari to‘g‘risida”gi 

Qonunga asosan Respublikada amal qiluvchi jamoat birlashmalari 

Adliya  vazirligi  tomonidan  ro‘yxatga  olinadi.  Birlashma  tuzish, 

ro‘yxatdan o‘tkazish uchun Adliya vazirligiga murojaat qilish, taq

-

dim qilinadigan zarur hujjatlar qonunda belgilangan.

Hozirgi kunda O‘zbekistonda to‘rtta siyosiy partiya va ko‘plab 

boshqa jamoat birlashmalari mavjud va ular qonuniy ravishda ja

-

moat birlashmalari sifatida e’tirof etilgan.

Jamoat  birlashmalarining  faoliyati  turli  qonunlar,  jumladan, 

“Jamoat birlashmalari to‘g‘risida”gi, “Nodavlat notijorat tashkilot

-

lari to‘g‘risida”gi qonunlar bilan tartibga solinadi.

Barcha  jamoat  tashkilotlariga  xos  xususiyat  –  bu  ularga 

a’zolik  ixtiyoriyligidir.  Eng  yirik  jamoat  birlashmalari  –  kasaba 

uyushmalari va siyosiy partiyalar qanday manfaatni ko‘zlab tuzili

-

shi, vazifasi, siyosiy hayotda qanday ishtirok etishi Konstitutsiya

-

ning o‘zida alohida mustahkamlab qo‘yilgan (Konstitutsiyaning 59, 

60-moddalari).

---

222

Jamoat  birlashmalari  tizimida  yoshlar  tashkilotining  bo‘lishi 

belgilanganligi  mamlakatimizda  yoshlarga  alohida  umid  bilan 

qaralishining natijasidir.

O‘zbekiston yoshlari o‘z ijtimoiy faolligini “Kamolot” yoshlar ijti

-

moiy  harakati  orqali  amalga  oshiradilar.  Uning  Nizomi  2001-yil 

25-aprelda O‘zbekiston yoshlari ijtimoiy harakati – “Kamolot”ning 

ta’sis Qurultoyida qabul qilingan.

“Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati yoshlarning nodavlat noti

-

jorat tashkiloti hisoblanib, ixtiyoriylik asosida o‘zini o‘zi boshqarish 

prinsipida tashkil etilgan.

Yoshlar birlashmasining asosiy maqsadi – yoshlarni sog‘lom 

turmush  tarzi  talablarida  tarbiyalash,  jamiyatda  munosib  o‘rnini 

egallash  uchun  qo‘llab-quvvatlash,  yoshlar  manfaatlarini  har  to

-

monlama himoya qilish, intellektual salohiyatlarini to‘la namoyon 

qilish  uchun  sharoitlar  yaratish  va  o‘sib  kelayotgan  avlodga  har 

tomonlama yordam berish hisoblanadi.

Harakat  o‘z  faoliyatini  Konstitutsiya  hamda  qonunlar  va  o‘z 

Nizomi asosida olib boradi. O‘z maqsadiga erishish, oldiga qo‘ygan 

vazifalarni bajarish maqsadlari belgilangan dasturiga ega.

Harakat va uning joylardagi bo‘limlari yuridik shaxs maqomi

-

ga ega bo‘lib, o‘zlarining nomi va tashkilot ramzi tushirilgan muh

-

riga ega. Ya’ni, to‘laqonli tashkilot sifatida faoliyat yuritadi.

Demak, tashkilotning tuzilmasi Respublika, viloyatlar (Tosh

-

kent shahri), tumanlar va shahardagi tuzilmalardan iborat.

Harakatning oliy organi – Qurultoy hisoblanadi. U besh yilda 

kamida  bir  marta  chaqiriladi.  “Kamolot”ning  joylardagi  barcha 

tashkilotlari faoliyatini muvofiqlashtirish va ularga rahbarlik qilish 

uchun Qurultoy Markaziy Kengashni tuzadi. Markaziy Kengash 

ishiga rais rahbarlik qiladi.

Markaziy Kengash o‘z ishchi organi – Ijroiya qo‘mitasini say

-

laydi. Ijroiya qo‘mita faoliyatiga Markaziy Kengash raisi rahbarlik 

qiladi.

Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahri, tu

-

manlar va shaharlardagi harakat bo‘limlari harakatning joylardagi 

tuzilmasi hisoblanadi. Ular yuridik shaxs huquqiga ega.

---

223

“Kamolot”  yoshlar  ijtimoiy  harakatining  asosi,  uning  bosh-

lang‘ich tashkilotlari hisoblanadi. U maktab, litsey, kollejlarda, oliy 

o‘quv yurtlarida, mehnat jamoalarida tashkil qilinadi. Boshlang‘ich 

tashkilotlar  ta’sis  majlisida  tashkil  qilinadi.  Har  bir  boshlang‘ich 

tashkilot o‘z yetakchisiga ega va ular yoshlarning tegishli, tash-

kilot,  muassasa  faoliyatidagi,  ishtirokini  ta’minlaydi.  Tashkilot, 

muassasa hayotida yoshlar “Kamolot” orqali faol ishtirok etadi.

Jamoat birlashmalari tizimida nodavlat notijorat tashkilotlari 

alohida o‘ringa ega. Ular hozirgi fuqarolik jamiyatini shakllantirish 

sharoitida katta tayanch sifatida qaralmoqda.

Bugungi  kunda  mamlakatimizda  jamiyat  hayotining  turli 

sohalarida 5100 dan ziyod nodavlat notijorat tashkilotlar faoliyat 

yuritmoqda  va  bu  ko‘rsatkich  2000-yilga  qaraganda  2,5  barobar 

ko‘pdir

 1

.

Prezident  tomonidan  ilgari  surilgan  konsepsiyada  fuqaro

-

lik  jamiyati  institutlari  tizimida  nodavlat  notijorat  tashkilotlarini 

tobora rivojlantirish, ularning mustaqil ish yuritishi va chinakam 

mustaqilligini ta’minlash, huquq va qonuniy manfaatlarini himoya 

qilish,  faoliyatini  tashkiliy-huquqiy,  moddiy-texnikaviy  jihatdan 

qo‘llab-quvvatlashni  kuchaytirishga  qaratilgan  “Nodavlat  notijo

-

rat  tashkilotlari  faoliyatining  kafolatlari  to‘g‘risida”gi  Qonunning 

qabul qilinishi muhim ahamiyat kasb etadi, deb ko‘rsatildi

 2

.