Konstitutsiya tarixi

Konstitutsiya tarixi

Koreya Respublikasining Konstitutsiyasi Koreya Respublikasining (Janubiy Koreya) oliy qonunidir. Birinchi Konstitutsiya qabul qilingan 1948-yil 17-iyuldan 1987-yilgacha Konstitutsiyaga 9 marta oʻzgartirishlar kiritildi va oltita respublika tashkil etildi. Janubiy Koreya 1987 yil 29 oktyabrda amaldagi demokratik konstitutsiyani qabul qildi.

1948 yilgi konstitutsiyada prezident milliy assambleya tomonidan saylanadigan tizim o‘rnatildi. 1952 yilda birinchi tuzatish Rhi Singman davrida qabul qilingan va parlament tizimini o’rnatish bo’yicha dastlabki takliflarga qaramay, to’g’ridan-to’g’ri saylanadigan prezident va ikki palatali parlamentni joriy qilgan. Ri Syngman keyingi yili qayta saylandi. Keyinchalik Syngman 1954 yil noyabr oyida konstitutsiyaga o’zgartirish kiritib, unga qayta saylanishga ruxsat berish uchun muddat chegaralarini olib tashladi, matematik manevrlardan so’ng, zarur bo’lgan 2/3 ko’pchilik aniq raqamga eng yaqin butun songa yaqinlashdi. Aniq raqamlarga ko‘ra, 2/3 ko‘pchilik parlamentning jami 203 a’zosidan 135,33 a’zosi tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. Tuzatish faqat 135 ovoz oldi. Hukumat 2/3 ko’pchilikni qo’lga kiritdi, chunki 135 135,33 ga eng yaqin butun son bo’ldi.

1960-yildagi soxta saylovlarga javoban xalq noroziliklari va talabalar inqilobidan soʻng, natijada Singman isteʼfoga chiqarildi, konstitutsiyaga 1960-yil iyun oyida Ikkinchi Koreya Respublikasini tashkil etuvchi parlament boshqaruv tizimini joriy etish uchun oʻzgartirish kiritildi. Buning ortidan 1960 yil noyabr oyida yana bir tuzatish kiritildi, bu jazo choralari haqidagi xalq talablariga javoban, saylovlardagi qonunbuzarliklar, korruptsiya va jamoat mulkini o’zlashtirishda aybdorlarni “demokratiyaga qarshi” xatti-harakatlarning inklyuziv tasnifi ostida orqaga qaytarishga imkon berdi.

1962 yil dekabr oyida konstitutsiyaga kiritilgan beshinchi o’zgartirish uchinchi respublikani tug’dirdi. O’sha paytda yangi o’rnatilgan hukumat kuchli Syngman ketganidan so’ng o’z hokimiyatini ta’minlashga qodir emasligini isbotladi. Bu 1962 yil dekabr oyida Pak Chung-Li boshchiligidagi harbiy to’ntarishga turtki bo’ldi. Harbiy xunta parlamentni tarqatib yubordi. Konstitutsiya nazariy jihatdan kuchini davom ettirgan bo’lsa-da, favqulodda qonun ustuvor edi. Hukmron xunta yangi konstitutsiya loyihasini ishlab chiqish uchun qo’mita tuzdi. Umumrespublika miqyosida jamoatchilik muhokamalari va panel muhokamalari o‘tkazildi va xulosalar Konstitutsiya loyihasi referendumga qo‘yilishidan oldin yakuniy ko‘rib chiqish uchun Oliy harbiy kengashga yuborildi. Yangi Konstitutsiyada prezidentlik tizimi saqlanib qoldi.

Hukmron partiya 1969 yil oktyabr oyida yana bir (oltinchi) konstitutsiyaga o’zgartirish kiritdi va general Pak Chung Liga uchinchi muddatga prezident etib saylandi. Muxolifatning kuchli qarshiliklariga qaramay, o’zgartirish Assambleyada qabul qilindi va referendumda ma’qullandi. 

Prezident Park, o’zining uchinchi muddatida, 1972 yil dekabrida Shimoliy-Janubiy Koreya o’rtasidagi muzokarani kutgan holda to’satdan harbiy holat joriy qildi. Konstitutsiya to’xtatildi va Milliy Assambleya konstitutsiyadan tashqari hokimiyat tomonidan tarqatib yuborildi. Ko’p o’tmay, vaqtinchalik Assambleyaning o’rnini bosuvchi Davlat Kengashi Konstitutsiyaga o’zgartirish kiritish to’g’risidagi qonun loyihasini qabul qildi va referendumda 91,5% ovoz bilan ma’qullanib, To’rtinchi Respublikani ishga tushirdi. Ushbu konstitutsiya “Yusin Ch’eje” (Qayta tiklash tartibi) deb nomlangan narsani keltirib chiqardi. Qayta birlashishni tezlashtirish va “Koreys uslubidagi demokratiya” deb da’vo qilingan narsaga huquqiy yordam berish uchun mo’ljallangan ushbu konstitutsiyaga ko’ra, prezidentga hukumatning boshqa alohida tarmoqlarini ustun qo’yadigan deyarli cheksiz vakolatlar berilgan: u Qayta Birlashish uchun Milliy Kongress qaror qilishi mumkin bo’lgan ko’p muddatlarda xizmat qilish huquqiga ega edi; u Milliy Assambleya a’zolarining uchdan bir qismini saylashi va qonun chiqaruvchi organni tarqatib yuborishi mumkin; u sudyalarni, jumladan, bosh sudyani tayinlashi mumkin edi va; u konstitutsiyaviy qoidalarni to’xtatib qo’yishi mumkin bo’lgan favqulodda choralar ko’rish vakolatiga ega edi.

1987 yilgi (hozirgi) Konstitutsiyani qabul qilish jarayoni

“Qayta tiklash buyrug’i” to’satdan prezidentning o’ldirilishi bilan tugadi. Yana bir to’ntarishkeyingi interregnumda sahnalashtirildi. Muvaqqat prezident tashabbusi bilan Bosh vazir huzurida faoliyat yurituvchi Konstitutsiyani muhokama qilish qoʻmitasi tomonidan yangi tuzatish loyihasi ishlab chiqildi va 1980-yil oktabr oyida oʻtkazilgan referendumda maʼqullanib, hozirgi va Beshinchi Koreya Respublikasi tashkil etildi. Ushbu Konstitutsiyaga ko’ra, prezident bor-yo’g’i yetti yillik muddatga xizmat qiladi. Prezidentlik muddatini uzaytirish konstitutsiyaga kiritilgan o’zgartirishlar bilan mumkin bo’lgan bo’lsa-da, bunday o’zgarish lavozimdagi prezidentga taalluqli emas. Kengaytirilgan boshqaruv uchun konstitutsiyaga o’zgartirish kiritishning aniq taqiqlanishi yangi konstitutsiyaning o’ziga xos tarkibiy qismi edi. To’g’ri, yangi konstitutsiya qayta tiklash tartibi Konstitutsiyasidagi ko’plab nomaqbul qoidalarni olib tashladi; lekin baribir prezidentga katta vakolatlar berdi. Shaklda, Beshinchi Respublika Konstitutsiyasi belgilangan huquqiy jarayonlarga muvofiq ishlab chiqilgan. Harbiy holat sharoitida esa siyosiy faoliyat taqiqlangan, so‘z erkinligi bostirilgan edi.

Konstitutsiyaga 1987-yilda xalqning demokratiyani rivojlantirishga intilishi natijasida o‘zgartirishlar kiritildi. Taklif etilgan tuzatish 1987-yil 18-sentabrda Milliy assambleyaga taqdim etilgan, 12-oktabrda qonun chiqaruvchi organda qabul qilingan, 27-oktabrda 93% ovoz bilan umumxalq referendumida tasdiqlangan va nihoyat 1988-yil 25-fevralda eʼlon qilingan. Bu tuzatishga hukumat-muxolifat orqali erishildi. Hamkorlik, Koreya konstitutsiyaviy tarixida birinchi marta. Shu ma’noda konstitutsiya avvalgi o’zgartirishlarga qaraganda ko’proq qonuniylikka ega. Ushbu tuzatishning asosiy maqsadi – 15 yillik bilvosita ovoz berishdan so’ng tiklangan to’g’ridan-to’g’ri xalq ovozi orqali prezidentni saylash. Prezident faqat bir besh yillik muddatga xizmat qilishi kerak. Qonun chiqaruvchi hokimiyatning vakolati mustahkamlanib, konstitutsiyada shaxs huquqlari yanada himoyalangan. Qonun chiqaruvchi hokimiyatning vakolatlari unga ijro hokimiyatini tekshirish imkoniyatini berish uchun kengaytirilgan bo’lsa-da, prezidentning keng vakolatlari saqlanib, muvozanatni ikkinchisi foydasiga o’zgartiradi. 1987 yildan beri konstitutsiyaga oʻzgartirishlar kiritilmagan.

Yaqinda Konstitutsiyani isloh qilish harakatlari

“1987 yilgi Konstitutsiya”ni qayta ko’rib chiqishga jamoatchilik talabi ortib bormoqda, bu aslida sobiq konstitutsiyaga kiritilgan tuzatishdir. Eng muhimi, Janubiy Koreya ierarxik siyosiy an’analar ostida ijro hokimiyati uchun eng yaxshi muvozanatni hali topa olmadi. 2016 va 2017-yillarda Prezident Pakning lavozimidan chetlatilishiga olib kelgan siyosiy janjal prezident vakolatlarini qisqartirish uchun konstitutsiyaviy islohot zarurligi haqidagi uzoq vaqtdan beri davom etayotgan bahsni jonlantirdi. Prezidentlikning keng vakolatlari tufayli koreys siyosatchilari prezidentlik saylovlarida g‘alaba qozonish va “hukmron partiya” bo‘lish niyatida. Saylangan prezidentlar qarama-qarshi tomon bilan muloqot qilish va murosa qilish o’rniga, qonunchilikda qo’llab-quvvatlashni qo’lga kiritish uchun norasmiy vositalarga, ya’ni homiylik siyosatiga, mijozning favoritizmiga va mintaqaviy sodiqlikka tayanadi. Bundan tashqari, prezident o’zining “siyosiy qurollari” orqali siyosiy raqiblarini zararsizlantirishi mumkin, ya’ni Bosh prokuror, Politsiya agentligi boshlig’i, Taftish va Taftish Kengashi (BAI) Raisi va Milliy Soliq Xizmati Komissari. Shunday qilib, Janubiy Koreya prezidentlari demokratik siyosiy institutlarga putur yetkazgan holda jamlangan va shaxsiylashtirilgan prezidentlik hokimiyatini amalga oshiradilar. Prezident vakolatlarini qisqartirish, parlament va bosh vazir vakolatlarini oshirish taklifi bilan bir qatorda, qayta saylanish taqiqini olib tashlash tarafdori ham kuchli. Qayta saylanishga ruxsat berish amaldagi prezidentlarga o’z mandatlarini yangilash maqsadida taqdim etish imkonini beradi, shuningdek, bir muddatlik prezidentlar o’z vakolatlarining so’nggi yillarida siyosiy kuchini yo’qotadigan muammolarni hal qiladi.

Bundan tashqari, hozirgi sud tuzilmasi haddan tashqari shafqatsiz va obro’li. So’nggi paytlarda Milliy sud ma’muriyati (NCA) sudyalar va ularning siyosiy yo’nalishlarini maxfiy ro’yxatini saqlab qolgani va undan lavozimga ko’tarilish bo’yicha qarorlar uchun o’lchov vositasi sifatida foydalangani haqida da’volar paydo bo’ldi. Amaldagi tizimga ko’ra, prezident Oliy sud raisini tayinlaydi, u keyinchalik sudyalarni va boshqa barcha sudyalarni de-fakto tayinlaydi. Shu bilan birga, Taftish-taftish kengashi (BAI), Bosh prokuror va Milliy soliq xizmati komissari kabi institutlarning mustaqilligi va ekspertizasini jamoatchilik huquqlarini yanada yaxshiroq himoya qilish uchun kuchaytirish zarur.

Bundan tashqari, islohot taklifi boshqa islohotlar uchun imkoniyatlarni ochishi mumkin. Nazariy jihatdan mavjud bo’lgan, ammo sud amaliyotiga kiritilmagan ba’zi huquqlar mavjud bo’lib, ular konstitutsiyaga qo’shilishi kerak, masalan, yashash huquqi (xavfsiz), ma’lumotlarga bo’lgan huquqlar, iste’molchilar huquqlari, vijdonan rad etish huquqi, huquq. Boshpana berish va boshqalar. Shuningdek, vakolatlarni markazsizlashtirish va fuqarolarga qonunlar taklif qilish imkonini beradigan to’g’ridan-to’g’ri demokratiya mexanizmlarini kiritish bo’yicha takliflar mavjud.

Muqaddima, 130 ta modda va qoʻshimcha qoidalardan iborat boʻlgan konstitutsiyada prezident va tayinlangan bosh vazir boshchiligidagi ijroiya hokimiyati, Milliy assambleya deb nomlangan bir palatali qonun chiqaruvchi hokimiyat hamda Konstitutsiyaviy sud, Oliy sud va quyi instansiyalardan iborat sud tizimi nazarda tutilgan. Sudlar.

Qonun chiqaruvchi organ

Konstitutsiya qonun chiqaruvchi hokimiyatni kamida 200 a’zodan iborat bir palatali Milliy Assambleyaga yuklaydi. Hozirda u 300 o’ringa ega. To‘rtdan uch qismi bir mandatli okruglardan to‘rt yil muddatga saylanadi. Qolgan a’zolar siyosiy partiyalarga o’rinlarni mutanosib ravishda taqsimlash yo’li bilan tayinlanadi. Oxirgi saylov 2016-yilda bo‘lib o‘tgan, keyingi saylov esa 2020-yilda bo‘lib o‘tadi. Milliy Assambleya spiker va ikki spiker o‘rinbosarini saylaydi, bu aslida ko‘pchilik partiya spiker kim bo‘lishini belgilaydi. Assambleya prezidentning vetolarini uchdan ikki koʻpchilik ovoz bilan bekor qilishi mumkin.

Ijroiya organi

Davlat va hukumat boshlig’i bo’lgan prezident har besh yilda bir marta to’g’ridan-to’g’ri xalq saylovi yo’li bilan birinchi navbatdagi ko’plik tizimi orqali saylanadi va bir muddatdan ortiq xizmat qila olmaydi. Prezident Milliy Assambleyani tarqatib yubora olmaydi, shuningdek, butun davlat ishlarini qamrab oluvchi favqulodda farmonlar chiqarishi taqiqlanadi. Biroq, prezident hali ham harbiy holat e’lon qilishi va amnistiya qo’llashi mumkin. Harbiy holat e’lon qilinganidan keyin prezident Milliy Assambleyani kechiktirmasdan xabardor qilishi kerak. Agar Assambleya a’zolarining mutlaq ko’pchilik ovozi bilan harbiy holatni bekor qilishni so’rasa, prezident buni bajarishi kerak. Prezident Davlat Kengashi uchun o’ttizdan ortiq bo’lmagan lavozimlardan iborat vazirlar mahkamasini tayinlaydi, ular orasida bosh vazir va bosh vazir o’rinbosari ham bor. Bosh vazirni tayinlash uchun Milliy Assambleyaning roziligi kerak. Prezident va markaziy byurokratiya Janubiy Koreya siyosatini ishlab chiqishda prezidentlik vakolati orqali qonun chiqaruvchi organning o’zi taklif qilgan qonun loyihalari sonidan ko’proq qonun loyihalarini taqdim etish va farmonlar orqali hukmron kuchlar bo’lib qolmoqda. Milliy assambleya prezidentga bosh vazir va shtat vazirlarini ishdan bo‘shatish to‘g‘risida taklif kiritishi mumkin. Tavsiya majburiy emas. Milliy assambleya prezidentga bosh vazir va shtat vazirlarini ishdan bo‘shatish to‘g‘risida taklif kiritishi mumkin. Tavsiya majburiy emas. Milliy assambleya prezidentga bosh vazir va shtat vazirlarini ishdan bo‘shatish to‘g‘risida taklif kiritishi mumkin. Tavsiya majburiy emas.

Sud hokimiyati

Sud hokimiyati Konstitutsiyaviy sud, Oliy sud va oila sudi va tuman sudlari kabi quyi sudlardan iborat. Prezident Oliy sud raisi va boshqa sudyalarini Oliy sud raisining taqdimnomasi va Milliy assambleyaning roziligi bilan tayinlaydi. Oliy sud sudyalaridan boshqa sudyalar Oliy sud sudyalari konferensiyasining roziligi bilan Oliy sud raisi tomonidan tayinlanadi. Hakamlar hay’ati tizimi yo’q. 
1987 yilgi Konstitutsiyaga muvofiq boshqaruv tizimi

Filial	Ierarxiya	Uchrashuv	Vakolatlar	Olib tashlashlar
Ijrochi	Prezident	To'g'ridan-to'g'ri xalq saylovlari birinchi o'tgan post tizimi orqali. Prezident bitta besh yillik muddatga xizmat qiladi.	Davlat rahbari; Hukumat rahbari; Qurolli Kuchlar Oliy Bosh Qo'mondoni (urush e'lon qilish uchun); Yuqori diplomat va tashqi siyosatchi; Bosh siyosatchi va asosiy qonun chiqaruvchi; Milliy assambleyaning uchdan ikki qismi veto tomonidan bekor qilingan qonun loyihalariga veto qo'yishi mumkin.	Muddat oxiri; Iste'foga chiqish; O'lim; Impichment.
	Bosh Vazir (PM)	Milliy Assambleya (NA) roziligi bilan prezident tomonidan tayinlanadi.	Vazirlar Mahkamasi Raisining o‘rinbosari, Prezident farmoyishiga ko‘ra ijro etuvchi vazirliklarga rahbarlik qiladi; Prezidentni tayinlashda vazirlar bilan maslahatlashish; Agar prezident o'z vazifalarini bajarishga qodir bo'lmasa, prezidentni vaqtinchalik lavozimga almashtirish.	Prezident tomonidan ishdan bo'shatish; Iste'foga chiqish (yoki NA olib tashlash bo'yicha tavsiyanomani topshirganda).
	Davlat kengashi (Kabinet)	Prezident, Bosh vazir va boshqa vazirlardan iborat bo‘lib, ularning soni o‘ttiz nafardan va kamida o‘n besh nafardan iborat bo‘ladi. Vazirlar Bosh vazir tavsiyasidan keyin prezident tomonidan tayinlanadi.	Ijroiya hokimiyati vakolatiga kiradigan muhim milliy siyosatlarni muhokama qilish	Prezident tomonidan tarqatib yuborish yoki ishdan bo'shatish; Iste'foga chiqish (yoki NA olib tashlash bo'yicha tavsiyanomani topshirganda).
Qonun chiqaruvchi organ	Milliy Assambleya	Kamida 200 a'zoning (hozirda Milliy Assambleyaning 300 a'zosi) umumiy ovozi: 3/4 qismi bir ^mandatli okrug tomonidan va 1/4 qismi ^proporsional vakillik orqali saylanadi; Saylovda gender kvotasi tizimi siyosiy partiyalardan kamida 30 foiz ayol nomzodlarni va 50 foiz proporsional vakillar tayinlanishini talab qiladi.	Qonun chiqaruvchi hokimiyatdan tashqari, NA Ijroiya organi tomonidan taqdim etilgan byudjet loyihalari bo'yicha qaror qabul qiladi; Shartnomalar va urush deklaratsiyasini ratifikatsiya qilishga rozilik; Hukumat faoliyatini nazorat qilish; Konstitutsiyani buzganlik uchun prezident, boshqa mansabdor shaxslar va sudyalarni impichment qilish.	To'rt yillik muddat tugashi.
Sud hokimiyati	Oliy Sud	Prezident tomonidan 6 yillik muddatga tayinlanadigan Bosh sudya va 13 ta yordamchi sudyalardan iborat; Faqat Oliy sudya qayta tayinlanishi mumkin emas.	Tuman sudlarining ikkinchi darajali qarorlari yoki Oliy sudlarning qarorlari ustidan shikoyatlarni ko'rib chiqadi.	Bosh sudya: bitta olti yillik muddat Sudya yordamchilari: olti yillik muddat; 70 yoshga to'lgan pensiya yoshi; Impichment; Qobiliyatsizlik.
	Yuqori Sud	Oliy sud sudyalari konferensiyasining roziligi bilan Oliy sudya tomonidan tayinlanadi.	Birinchi instansiya sudi, shuningdek qonun bilan belgilangan hollarda sud sifatida faoliyat yuritadi.	O'n yillik muddat; 65 yoshga to'lgan pensiya yoshi; Impichment; Qobiliyatsizlik.
	Tuman sudi (oila sudi va boshqalar)		Birinchi navbatda jinoiy va fuqarolik ishlarini ko'rib chiqadigan umumiy yurisdiksiya sudlari.
	Konstitutsiyaviy sud	To'qqiz a'zodan iborat: prezident (3 a'zo), Milliy assambleya (3 a'zo) va Oliy sudya (3 a'zo) tomonidan tayinlanadi.	Sudning iltimosiga binoan qonunning konstitutsiyaga muvofiqligi; Impichment; Siyosiy partiyani tugatish; Davlat organlari o‘rtasidagi, davlat organlari va mahalliy davlat hokimiyati organlari o‘rtasidagi hamda mahalliy davlat hokimiyati organlari o‘rtasidagi vakolatlar to‘g‘risidagi nizolar; Konstitutsiyaviy shikoyatlar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda.	Olti yillik muddat; 70 yoshga to'lgan pensiya yoshi; Impichment; Qobiliyatsizlik.