Konstitutciyaliq huqiq

§1. Atqarıwshı hákimiyat túsinigi hám ózine tán ózgeshelikleri.
Mámleket mexanızminde hákimiyatlardıń bóliniwi principine tiykarlanıp, atqarıwshı hám basqarıwshı hákimiyat mámleketlik hákımıyattıń ózine tán hám arnawlı kompetenciyaǵa iye atqarıw uyımlarınıń sisteması formasında kórinetuǵın biyǵárez tarmaǵı esaplanadı. Sonıń menen birge, atqarıwshı hákimiyattıń ózine tán eń áhmiyetli ózgesheligi Konstituciya hám nızamlardıń orınlanıwın támiyinlew xarakterine iye ekenliginde kórinedi. Bul jaǵday mámleket hám jámiyet turmısınıń barlıq tarawların qamtıp alıwshı nızam ústinligi principiniń ajıralmas belgisi bolıp tabıladı.
Kórinip turǵanınday, hákimiyatlardıń bóliniw principine tiykar «atqarıwshı hákimiyat» túsinigi hám onıń mazmun-mánisin jarıtıw atap ótilgen konstituciyalıq-huqıqıy instituttıń ornı hám rolin anıqlawda ayrıqsha áhmiyetke iye. Sonlıqtan atqarıwshı hákimiyat hám onıń ózgesheliklerine toqtap ótiwdi lazım taptıq.
Atqarıwshı hákimiyat uyımları mámlekettiń wazıypa hám funkciyaların ámelge asırıw maqsetinde shólkemlestiriletuǵın hám hákimiyat wákilliklerine iye bolǵan mámleketlik hákimiyattıń biyǵárez tarmaǵı bolıp tabıladı. Hákimshilik huqıq tarawı ilimpazlarınıń pikirinshe, atqarıwshı hákimiyat subektleri ornatılǵan wákillikler sheńberinde mámleket basqarıwın ámelge asıradı, sonday-aq, atqarıwshı hákimiyat mámleketlik basqarıw uyımları sistemasınan tısqarıda háreket etiwi múmkin emes. Solay eken, atqarıwshı hákimiyat uyımları sistemasınıń bir bólimi bolǵan, nızamlar hám basqada normativlik-huqıqıy hújjetlerdi orınlaw hám orınlanıwın támiyinlew maqsetinde mámleket tárepinen shólkemlestiriletuǵın, basqarıw xızmetiniń arnawlı forma hám usıllarınan paydalanıp, mámleket hám jámiyet turmısınıń barlıq tarawlarında basqarıw funkciyaların ámelge asıratuǵın, tiyisli dúzilisine, wákillikleri sheńberine mámleketlik-hákimiyat wákilliklerine hám mámleket xızmetkerleri shtatlarına iye bolǵan shólkem bolıp tabıladı.
Atqarıwshı hákimiyat uyımı hákimiyat atqarıw mexanızmi sistemasınıń quramlıq bólegi bolıp, atqarıw tarawında mámlekettiń atınan is kóredi, atqarıw hám biylik beriw xızmetin ámelge asıradı, óziniń nızam hújjetlerinde belgilengen wákillikleri sheńberine hámde dúzilisine iye bolıp, xızmetiniń ózine tán forma hám usılların qollanadı. Bul uyım xızmeti, mazmunına kóre, mámleketlik basqarıwdı ámelge asıradı.
Joqarıdaǵı pikirlerge tiykarlanıp, atqarıwshı hákimiyat uyımlarınıń bir neshe ózgesheliklerin atap ótiw múmkin:
1. Atqarıwshı hákımıyat uyımı nızam shıǵarıwshı hám sud hákımıyatı sıyaqlı mámleket apparatınıń biyǵárez buwını esaplanadı. Atqarıwshı hákımıyat uyımları mámlekettiń sociallıq, ekonomikalıq, siyasıy hám mádeniy tarawlarında atqarıw hám biylik beriw xızmetin ámelge asıradı.
2. Atqarıwshı hákımıyat uyımları normatıv-huqıqıy hújjetlerdi qabıl etiw, ornatılǵan talaplar hám qaǵıydalarǵa ámel etılıwi ústinen qadaǵalawdı ámelge asırıw, huqıqıy aktler talaplarınıń buzılıwın túrli basqarıw usılları arqalı qorǵawdan ibarat mámleketlik – hákımıyat wákilliklerie iye.
3. Atqarıwshı hákımıyat uyımlarınıń xızmeti nızam astı ózgesheliklerine iye, yaǵnıy, atqarıwshı hákımıyat uyımları óz xızmetin nızam tiykarında hám nızamlardı orınlaw maqsetinde ámelge asıradı.
4. Hár bir atqarıwshı hákımıyat uyımı óziniń funkciyaları hám wákillikler sheńberine iye.
5. Atqarıwshı hákımıyat uyımı shólkemlestiriw dúzilısıne iye bolıp, shtat birlikleri, zárúr materiallıq-texnikalıq, finanslıq, málimleme hám basqada resurslar menen támiyinlengen bolıwı kerek.
6. Hár bir atqarıwshı hákımıyat uyımları óz xızmetin mámlekettiń belgili bir aymaǵında ámelge asıradı.
Demek, atqarıwshı hákımıyat uyımı — óz dúzilısıne, wákillik sheńberine xızmet kórsetiw aymaǵına iye bolǵan, tiyisli nızam hújjetleri tiykarında shólkemlestiriletuǵın, mámleket atınan is kóretuǵın, orınlaw hám biylik beriw tártibinde sociallıq, ekonomikalıq, siyasıy hám mádeniy tarawlarda basshılıqtı ámelge asıratuǵın mámleket mexanızminiń biyǵárez tarmaǵı.
Atqarıwshı hákımıyat — mámleketlik hákımıyattıń dúzilısı hám onıń tábiyatın ańlawda áhmiyetli orın tutatuǵın hámde yurıdikalıq ádebiyatlarda orınlı pikir talaslarına sebep bolıp atırǵan hám elegeshe kem óz sheshımın tolıq tappaǵan mashqalalardan biri esaplanadı. Atap aytqanda, hákımıyatlardıń bólınıwınde atqarıw hákımıyatı ornın izertlegen rossiyalı ilimpaz K.S.Belskiy atqarıwshı hákımıyat túsinigin keń hám tar mánislerde kórsetedi. Ol atqarıwshı hákımıyat túsinigin keń mániste jámiyet turmısınıń háreketi ushın normal sharayat jaratıp beriw maqsetinde ierarxiyalıq ráwishte dúzilgen hámde bunıń ushın oǵan tiyisli wákillikler tapsırılǵan hám bul wákilliklerdi ámelge asırıwǵa ılayıqlı mámleketlik basqarıw uyımlarınıń belgili bir sistemasınan ibarat, dep qaraydı. Tar mániste (subektiv huqıq) atqarıwshı hákımıyat degende, onıń pikirinshe, lawazımlı shaxstıń nızamlardı orınlawǵa qaratılǵan qarar qabıl etiw huqıqı hám imkanıyatları túsiniledi. Bunda usı qarardıń orınlanıwı oǵan boysınıwshı xızmetker (yaǵnıy, barlıq xızmetkerler) tárepinen bul lawazımlı shaxstıń juwapkershiligi hám qadaǵalawı astında ámelge asırılıwın názerde tutadı.
Bul túsinikte ilimpaz atqarıwshı hákımıyattıń jáne bir áhmiyetli belgilerinen esaplanǵan onıń ierarxiyalıq (basqıshlı, yaǵnıy, bir-birine ózine tán principler tiykarında boysınıw tártibinde belgili bir sistemaǵa tıykarlanıp dúzilgen uyımlar yáki lawazımlar formasındaǵı basqarıwdıń shólkemlestirılıwı) dúziliske iye ekenligin tiykarlap kórsetken.
Huqıqtanıwshı ilimpaz A.E.Raxmanov atqarıwshı hákımıyat uyımlarınıń joqarıda atap ótilgen belgilerin maqullay otırıp, olarǵa bır tárepleme, yaǵnıy, tek mámleketlik basqarıw uyımlarınıń sisteması sıpatında qarawdıń ózi jeterli emes, degen pikirdi ilgeri súredi. Haqıyqatındada, bul táriyp atqarıwshı hákımıyattıń ózine tán qırların tolıq ashıp bere almaydı. Sonday-aq, mámleketlik hákımıyat xızmetınıń ózegi esaplanǵan mámleketlik basqarıwdı, anıǵıraǵı, mámleketlik hákımıyattı tek atqarıwshı hákımıyat uyımları ǵana emes, al, nızam shıǵarıwshı hákımıyat uyımları, orınlardaǵı wákillik hám basqa qadaǵalaw uyımlarıda ámelge asıradı.
Atqarıwshı hákımıyattıń ózine tán ózgesheliklerin kórsetiwshi yurıdikalıq ádebiyatlar, ilımıy izertlewlerdi tallar ekenbiz, ayırım izertlewlerde atqarıwshı hákımıyattıń jáne tómendegi belgileriniń bar ekenligine gúwa bolamız. Atap aytqanda, mámleketlik apparattıń arnawlı buwınlarınıń xızmet kórsetiwi (ulıwma wákilliklerge iye mámleketlik basqarıw uyımları) jámiyet turmısınıń túrli táreplerin tártipke salıw maqsetinde wákillik hákımıyatı subektleri tárepinen belgilengen ulıwma normalardı tikkeley orınlawǵa qaratılǵan xızmet. Usı orında atqarıwshı hákımıyattıń tiykarǵı maqseti sıpatında nızamlar hám wákillik uyımlarınıń basqada qararların orınlaw wazıypası durıs atap ótilgen.
Professor E.D.Qutıbaeva «Respublikada atqarıwshı hákımıyattı ámelge asırıw ushın bir pútin uyımlar sisteması bolıp, olar ulıwma wákillikke iye atqarıw uyımları (máselen, Respublika Ministrler Keńesi, rayon hám qala hákimleri), sonday-aq, mámleketlik basqarıw mexanızminiń tarmaqlar, tarmaqlararalıq hám basqada buwınların ózi shine aladı» degen pikirdi bildiredi.
Atqarıwshı hákımıyattıń teorıyalıq máseleleri boyınsha keńirek tallawdı rus ılimpazı L.A.Kalıninanıń izertlewlerinde ushıratıw múmkin. Ásirese, ilimpazdıń pikirinshe, atqarıwshı hákımıyat atqarıw hám biylik beriw xızmetin ámelge asırıwshı shólkemlestiriwshilik-huqıqıy mexanızm hám formalar jıyındısınan ibarat.
Atqarıwshı hákımıyatqa tán joqarıda sanap ótilgen ózgeshelikler menen bir qatarda, atqarıwshı hákımıyat sistemasınıń vertikal boysınıw principine tiykarlanıwın keltirip ótiw orınlı. Pikirımızdiń tiykarı sıpatında professor H.T.Odilqorıevtiń «atqarıw hákımıyatı hám vertikal, hám gorızontal ráwishte óz ara baylanısqan mámleketlik uyımlardıń belgili bir sistemasınan ibarat», degen kóz-qarasın keltiriw múmkin.
Atqarıwshı hákımıyattıń tiykarǵı belgileri haqqında joqarıda bıldırılgen pikir hám usınıslardan juwmaq shıǵarıp, oǵan tómendegishe táriyp beriwımız múmkin:
Atqarıwshı hákımıyat – Konstituciya hám nızam tiykarında shólkemlestiriletuǵın, ámeldegi normatıv-huqıqıy hújjetlerdiń orınlanıwın támiyinleytuǵın, mámlekettiń sociallıq, ekonomikalıq, siyasıy hám mádeniy tarawların rawajlandırıw máselelerin sheshiwde anıq baǵdarlanǵan, Nızamshılıq baslama háreketin ámelge asıratuǵın hámde ulıwma hám arnawlı wákillikler sheńberinde mámlekettiń pútkil aymaǵında yáki belgili bir hákimshilik-aymaqlıq birliginde orınlanıwı ulıwma májbúriy esaplanǵan huqıqıy hújjetler qabıl etetuǵın, óz quramında mámleketlik basqarıw uyımlarınıń birden-bir sistemasın qamtıp alǵan mámleketlik hákımıyat sistemasınıń ayrıqsha bıyǵárez tarmaǵı.
Yaponıya Konstituciyasınıń 65, 66-statyalarında Yaponıya atqarıwshı hákımıyatına Ministrler Kabınetınıń basshiliq etiwi hám ol Parlament aldında kollektiv juwapker ekenligi belgilep qoyılǵan. Chexiya Konstituciyasınıń 67, 68-statyalarında húkimet joqarı atqarıwshı hákımıyat esaplanadı hám deputatlar Palatasınıń aldında juwapker, dep kórsetilgen. Qazaqstan Respublikası Konstituciyasınıń 64-statyasına tıykar, húkimet atqarıwshı hákımıyattı ámelge asıradı hám atqarıwshı uyımları sistemasına basshiliq etedi.
Húkimet mámleketlik basqarıwdıń joqarı uyımı bolıp, Konstituciya hám nızamlar sheńberinde mámlekettiń ishki hám sırtqı siyasıy xızmetin ámelge asıradı. Húkimet, sonıń menen birge, jámiyetlik tártip hám milliy qáwipsizlikti támiyinleydi, sonday-aq, mámleketlik basqarıwdıń basqa da uyımlarına ulıwma basshiliq etedi.
Húkimettiń atı túrli mámleketlerde túrlishe ataladı. Máselen, Qıtay Xalıq Respublikasında — Mámleketlik Keńes yáki Oraylıq xalıq húkimeti, Franciya, Litva, Rossiyada — húkimet hám t.b.
Joqarı atqarıwshı uyımlardıń xızmeti kórip shıǵılǵan joqarıdaǵı mámleketlerde húkimettiń ózine tán ózgeshelikleri hám belgilerin anıqlaw onsha qıyın emes. Solay bolsa da, biz ilımıy dereklerge múráját etemiz. Atap aytqanda, Rossiya Federaciyası Tatarstan Respublikası Ministrler Kabıneti xızmetınıń shólkemlestiriwshılik-huqıqıy tiykarların birinshi márte ilımıy izertlegen ilimpaz Z.İ.Gadılshina húkimettiń bir neshe belgilerin kórsetip ótedi: birinshiden, húkimet salıstırmalı túrde ǵárezsiz mámleketlik hákımıyat tarmaǵın shólkemlestirip, atqarıwshı hákımıyattı ámelge asıradı, ekinshiden, húkimet ámelde atqarıwshı hákımıyat uyımlarına basshılıq etedi, úshinshiden, húkimet ekonomikalıq hám sociallıq rawajlanıwdi támiyinleytuǵın basqarıwdıń barlıq tarmaqlarına basshılıqtı ámelge asırıwshı ulıwma kompetenciyaǵa iye uyım, tórtinshiden, húkimet — mámlekettiń barlıq aymaqlarında ulıwma májbúriy bolǵan hújjetler qabıl etetuǵın kollegial uyım. Basqa bir rus ilimpazı B.P.Eliseev húkimettiń ekonomikalıq, sociallıq hám mádeniy tarawlarda keń kompetenciyaǵa iyeligi, huqıqtı qorǵaw xızmeti, hákimshilik-siyasıy qurılıs, sonday-aq, ministrlıq hám atqarıwshı basqa da uyımlar xızmetin birlestiriwshı, muwapıqlastırıwshı hám baǵdarlawshı rolın óz aldına ajıratadı. Húkimettiń Konstituciya, nızamlar hám Prezident pármanları tiykarında hám de olardı orınlaw maqsetinde qararlar hám biylikler qabıl etiwi ayrıqsha belgi esaplanadı, dep kórsetip ótken.
Huqıqtanıwshı ilimpaz A.E.Raxmanov bolsa, toltırıwshı belgi sıpatında kollegiallıqtı kórsetip ótken. Sebebi, húkimet quramına arnawlı kompetenciyaǵa (tarmaq hám tarmaqlar aralıq) iye barlıq yáki oǵada áhmiyetli mámleketlik basqarıw uyımlarınıń basshıları hám basqa da lawazımlı shaxslar (máselen, Bas ministr orınbasarları, húkimet apparatı baslıǵı hám basqalar) kiredi. Bunnan tısqarı, húkimet onıń esap beriwshiligi hám juwapkerligi menen de xarakterlenedi, dep atap ótedi.