Конституциявий ҳУҚУҚ Ҳамда давлат ва ҳУҚУҚ назарияси бўйича бўйича

23. Парламент назоратини амалга оширилишига тавсиф беринг.
Парламент давлатнинг қонун чиқарувчи ҳокимият органи сифатида қонун ҳужжатлари лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва қабул қилиш билан бир қаторда муҳим назорат фаолиятини ҳам амалга оширади. Парламент назоратининг мақсади – қабул қилинган қонун ва қарорларнинг ижтимоий ҳаётдаги ижросини пухта ўрганиш ва таҳлил қилиш орқали тегишли ташкилий-ҳуқуқий чора-тадбирларни кўриш, жамиятдаги ҳуқуқий тартибга солиш эҳтиёжи мавжуд бўлган “оқ доғлар”ни аниқлаб, уларни бартараф этиш учун қонун лойиҳаларини тайёрлаш, амалдаги қонун ҳужжатларига тегишли ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш бўйича тавсияларни Қонунчилик палатасига ёки қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектларига тақдим этиш орқали ҳуқуқий давлат барпо этиш ва фуқаролик жамиятини шакллантиришнинг қонунчилик асосларини такомиллаштиришдан иборат
Бу борада мамлакатимизда парламент назоратини амалга оширишнинг ҳуқуқий асослари Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати тўғрисида”ги Конституциявий қонунлар ҳамда “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасининг Регламенти тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг Регламенти тўғрисида”ги, “Парламент назорати тўғрисида”ги қонуни ва бошқа қонун ҳужжатларида белгиланган.
Мазкур қонун ҳужжатлари қоидаларидан келиб чиқиб, республикамизда парламент назорати бошқа давлатларнинг парламент назоратларидан ўзининг асосий йўналишлари, мақсад ва вазифалари билан фарқ қилишини эътироф этиш мумкин.
Ўзбекистон Республикасида парламент назоратининг асосий йўналишлари қуйидагилар ҳисобланади:
1) Ўзбекистон Республикаси қонунлари, Олий Мажлис палаталари қарорлари ижроси устидан назорат;
2) Ўзбекистон Республикаси Президентининг муҳим сиёсий масалалар бўйича фармонларини тасдиқлаш орқали назоратни амалга ошириш;
3) Давлат бюджетини тасдиқлаш ва унинг ижросини назорат қилиш;
4) инсон ҳуқуқларига риоя қилиниши соҳасидаги назорат;
5) давлат органларини шакллантириш ва мансабдор шахсларни сайлаш, тайинлаш ёки тасдиқлаш йўли билан назоратни амалга ошириш;
6) ижро этувчи ҳокимиятнинг фаолияти устидан назоратни амалга ошириш.
Демак, парламент назорати тушунчаси кенг маънода юқорида қайд этилган барча асосий йўналишларни, тор маънода эса фақат қонунлар ва парламент палаталари қарорлари ижроси устидан назоратни ўз қамровига олади.
Қуйида биз тор маънодаги парламент назоратининг субъектлари, объектлари, мақсади, асосий вазифалари, принциплари, муаммолари ва уларнинг ечими бўйича таклифларга тўхталиб ўтамиз.
Қонунчиликка кўра Ўзбекистонда қуйидагилар парламент назоратининг субъектлари ҳисобланади:
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси (бундан буён матнда Қонунчилик палатаси деб юритилади);
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати (бундан буён матнда Сенат деб юритилади);
Қонунчилик палатасининг, Сенатнинг қўмиталари, комиссиялари;
Қонунчилик палатасидаги сиёсий партиялар фракциялари, депутатлар гуруҳлари (бундан буён матнда фракциялар, депутатлар гуруҳлари деб юритилади);
Қонунчилик палатаси депутатлари;
Сенат аъзолари;
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (омбудсман).
Давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларининг ҳамда улар мансабдор шахсларининг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунларини, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг (бундан буён матнда Олий Мажлис палаталари деб юритилади) ва улар органларининг қарорларини, давлат дастурларини ижро этиш, шунингдек ўз зиммаларига юклатилган вазифалар ҳамда функцияларни амалга ошириш бўйича фаолияти парламент назорати объектидир.
Тезкор-қидирув фаолиятини амалга оширувчи органларнинг, суриштирув ва тергов органларининг, судларнинг иш юритувидаги муайян ишлар ва материалларни, шунингдек ижро иши юритиш ҳамда нотариал иш юритишнинг муайян материалларини кўриб чиқиш билан боғлиқ фаолият парламент назоратининг объекти бўлиши мумкин эмас.