Конституциявий ҳУҚУҚ Ҳамда давлат ва ҳУҚУҚ назарияси бўйича бўйича

24. Ўзбекистон Республикаси сайлов ҳуқуқининг принципларини курсатиб беринг.
Демократик тамойиллар асосида ташкил қилинган ва ўтка­зилган сайловлар мамлакат фуқароларининг давлат органларини тузишдаги иштирокини таъминлайди. Сайловлар натижасида жамият аъзоларининг хоҳиш-иродаси, олиб борилаётган сиёсатга муносабати аниқланади, фикрлар хилма-хиллиги намоён бўлади. Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари жамият ва давлат ишларини бошқаришда бевосита ҳамда ўз вакиллари орқали иштирок этиш ҳуқуқига эгадирлар. Бу ҳуқуқ фуқароларнинг референдумларда, Ўзбекистон Республикаси Президенти сайловида ва ҳокимиятнинг вакиллик органлари сайловида қатнашиши орқали амалга оширилади.
“Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси сайлови тўғрисида”ги, ”Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига сайлов тўғрисида”ги, Ўзбекистон Республикаси “Марказий сайлов комиссияси тўғрисида”ги, ”Фуқаролар сайлов ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида”ги қонунлардир сайлов тизимининг норматив-ҳуқуқий асосини ташкил этади. Ўзбекистон Республикаси Конституциянинг 117-моддасига кўра, сайловлар умумий, тенг ва тўғридан-тўғри сайлов ҳуқуқи асосида яширин овоз бериш йўли билан ўтказилади.
Умумий сайлов ҳуқуқи принципи. Бу принципга кўра, фуқаролар жинси, ирқий ва миллий мансублиги, тили, динга муносабати, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахсий ва ижти­моий мавқеи, маълумоти, машғулотининг тури ва хусусиятидан қатъи назар сайлаш ва сайланиш ҳуқуқига эгадирлар. Сайлов куни ўн саккиз ёшга тўлган Ўзбекистон Республикаси фуқаро­лари сайлаш ҳуқуқига эгадир. Ўзбекистон Республикаси Прези­денти лавозимига ўттиз беш ёшдан кичик бўлмаган, давлат тилини яхши биладиган, бевосита сайловгача камида ўн йил Ўзбекистон ҳудудида муқим яшаган Ўзбекистон Республикаси фуқароси сайланиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасига йигирма беш ёшга тўлган ҳамда камида беш йил Ўзбекистон Республикаси ҳудудида муқим яшаётган фуқаролар эгадирлар. Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига, сайлов кунигача йигирма бир ёшга тўлган Ўзбекистон Республикаси фуқаролари сайланиш ҳуқуқига эгадирлар. Суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаролар, шунингдек, суд ҳукми билан озодликдан маҳрум этиш жойларида сақланаётган шахслар сайланиши мумкин эмас ва сайловларда қатнашмайдилар.
Тенг сайлов принципи. Ҳар бир фуқаро – сайловчи бир овозга эга. Ҳар бир сайловчининг тегишли сайлов участкасида рўйхатга олиниши ва шу ердагина овоз бериши мумкинлигининг ўрнатилиши тенг сайлов ҳуқуқини кафолатлайди. Тенглик сайлашда ҳам, сайланишда ҳам бевосита таъминланади.
Тенг сайлов принципи сайлов округларини сайловчилари сонининг баробар миқдорда бўлиши қоидаси асосида тузиш билан ҳам таъминланади. Бир сайлов округидаги сайловчилар овози бошқа округдаги сайловчиларнинг овозига амалда тенг бўлишига шу зайлда эришилади.
Тенглик принципи номзодларга қонунда белгиланган тарзда тенг миқдорда ишончли вакилларга эга бўлиш, сайловолди тарғиботини ўтказишда ўз сайловчилари билан учрашувлар ўтказиш ҳуқуқининг тенг кафолатлари ва имкониятларини бериш йўли билан ҳам таъминланади.
Сайлов тизимининг демократик моҳияти сайловнинг уму­мий бўлишида, яъни барча фуқароларнинг сайловда иштирок этишидагина эмас, шунингдек, сайловнинг тенг бўлишида ҳам­дир. Умумий ва тенг сайлов принциплари ўзаро чамбарчас боғ­лиқ бўлиб, улар бир-бирини тўлдиради. Умумий сайлов бўлмаса, тенг сайлов ҳам бўлиши мумкин эмас. Тенг сайлов ҳуқуқи – 18 ёшга тўлган барча фуқароларнинг сайловда тенг шароитларда қатнашишларини англатади.
Ўзбекистон Республикаси фуқаролари бўлмиш ҳарбий хизматчилар ва уларнинг ҳарбий қисмларда яшайдиган оила аъзолари, мамлакатимизнинг хорижий давлатлардаги элчихона­лари ва ваколатхоналарида ишлаётганлар, овоз бериш куни муайян хорижий мамлакатда, шунингдек, санаторийлар ва дам олиш уйларида, касалхоналар ва бошқа стационар даволаш муассасаларида, олис ва бориш қийин бўлган ерлардаги фуқаро­ларнинг яшаш жойларида бўлиб турган республикамиз фуқаро­лари ҳам тенг сайлов ҳуқуқига эгадирлар.
Тўғридан-тўғри сайлов принципи. Бу давлат ҳокимияти вакиллик органларига сайлов тўғридан-тўғри ўтказилишини билдиради. Сайловчилар номзодларга сайлов вақтида бевосита ижобий ёки қарши овоз беришлари мумкин. Тўғридан-тўғри сайлов ҳуқуқларининг амалга оширилиши сайловчиларнинг депутат билан бевосита алоқасини кучайтиради.
Ўзбекистон Республикасида сайловлар тўғридан-тўғри бевосита овоз бериш асосида, яъни Ўзбекистон Республикаси Президенти, вакиллик органларига депутатлар (Сенат аъзолари бундан мустасно) тўғридан-тўғри сайланади, халқ депутатлари барча вакиллик органларига фуқаролар томонидан бевосита сайланадилар.
Яширин овоз бериш принципи. Ўзбекистон Республика­сида Президент сайлови, ҳокимиятнинг вакиллик органларига сайловлар яширин овоз бериш йўли билан ўтказилади. Яширин овоз бериш сайловчининг ўз иродасини билдириш устидан назорат қилишга йўл қўйилмасликни назарда тутади.