Конспект Харита географиянинг «иккинчи тили» Географик тадқиқотлар харита билан бошланади ва харита билан якунланади Н. Н. Баранский

Географик харита -Ерни ёки уни бирор қисмини Ернинг эгрилигини 
ҳисобга олиб, маълум математик қоидалар асосида бироз ўзгартириб, 
кичрайтириб. умумлаштириб қоғозга (текисликка) туширилган тасвири 
(проекцияси) бўлиб, у қабул қилинган шартли белгилар системасида унда 
жойлашган объектларни географик ўрнини, жойланишини, ҳолатини, вақт 
мобайнида ўзгаришини, шунингдек улар ўртасидаги ўзаро боғлиқликни 
кўрсатади (1-расм). 
1-расм. Умумгеографик хаританинг элементлари 
Картографик тасвир, математик асос, ёрдамчи жиҳозлар ва бошқа 
қўшимча маълумотларга умумгеографик харитани элементлари дейилади.
Харита мазмунини қабул қилинган картографик белгилар ва 
картографик тасвирлаш усуллари орқали ифода этадиган картографик
тасвир ҳар қандай харитани асосий элементи бўлиб ҳисобланади. У муайян 
харитада кўрсатилиши лозим бўлган объектлар тўғрисидаги маълумотлар 
мажмуидан ташкил топади. Масалан, умумгеографик хариталарда 
тасвирланадиган ландшафтнинг асосий элементлари-рельеф, гидрография 
объектлари, ўсимлик ва тупроқ-грунт кўрсаткичлари. аҳоли яшайдиган 
пунктлар, сиёсий-маъмурий чегаралар ҳамда баъзи бир хўжалик объектлари 
унинг картографик тасвир элементлари бўлиб, бу элементлар харитада бир 
хил аниқликда ва мукаммалликда кўрсатилади. 
Мавзули ва махсус хариталарда (шартли равишда) хаританинг 
мазмунини ва географик асосини бир биридан фарқлаш лозим. Географик 
асос - харита мазмунини умумгеографик қисми бўлиб, у мавзули харита 
мазмунини ташкил этган элементларни харитага тўғри тушириш ва фазовий 
боғлаш, харита бўйича ориентирлашга хизмат қилади (2-расм). 
2-расм. Мавзули хариталарнинг элементлари 
Ҳар қандай харитани муҳим элементи бўлиб легенда ҳисобланади. 
Харита мазмунини очиб берадиган барча шартли белгилар ва изоҳлар 
тизимига легенда дейилади. Харитани легендаси қўлланилган белгиларни 
тушунтириб (изоҳлаб) беришни ўз ичига олиб, харитага олинаётган объектни 

---

мантиқий асосини акс эттиради. Белгиларни кетма-кет жойлаштирилиши, 
уларни ўзаро бир-бирига бўйсиниши. штрихли элементлар учун ранглар 
гаммасини тўғри танлаб олиш харитада тасвирланаётган ҳодиса ёки жараён 
таснифига мантиқан бўйсиндирилган бўлади. Топографик хариталар учун 
махсус шартли белгилар жадвали тузилган. Улар стандартлаштирилган ва 
барча масштабдаги топографик хариталар учун қўлланилиши шарт. 
Кўпчилик мавзули хариталарда белгилар унификация қилинмаган, шунинг 
учун легендани одатда харита варағини ўзига жойлаштирадилар. 
Ҳамма картографик тасвир математик асосда қурилади. Харитада 
уни элементлари бўлиб - картографик проекция ва у билан боғлиқ 
координата тўри (ёки тўрлари), масштаб ва геодезик асос ҳисобланади. 
Харитани компоновкаси ҳам унинг математик асос элементига киради. 
Харитада тасвирланадиган ҳудудни чегарасини аниқлаш ва уни харита 
рамкаларига нисбатан жойлаштириш, рамкани ичида ва ундан ташқарида 
(асосий харита билан уни рамкаси орасидаги бўш қолган жойларда) 
харитани номини, масштабини, легендасини, ҳар хил рақамли ва матнли 
маълумотларни, жадвалларни, графикларни, қўшимча кесма хариталарни ва 
бошқа шунга ўхшаш маълумотларни мақсадга мувофиқ жойлаштиришга