|
Объект дейилганда хариталарда тасвирланадиган ҳар қандай предмет, воқеа, ҳодиса ёки жараён тушунилади.
Географик харита -Ерни ёки уни бирор қисмини Ернинг эгрилигини ҳисобга олиб, маълум математик қоидалар асосида бироз ўзгартириб, кичрайтириб. умумлаштириб қоғозга (текисликка) туширилган тасвири (проекцияси) бўлиб, у қабул қилинган шартли белгилар системасида унда жойлашган объектларни географик ўрнини, жойланишини, ҳолатини, вақт мобайнида ўзгаришини, шунингдек улар ўртасидаги ўзаро боғлиқликни кўрсатади (1-расм).
1-расм. Умумгеографик хаританинг элементлари
Картографик тасвир, математик асос, ёрдамчи жиҳозлар ва бошқа қўшимча маълумотларга умумгеографик харитани элементлари дейилади.
Харита мазмунини қабул қилинган картографик белгилар ва картографик тасвирлаш усуллари орқали ифода этадиган картографик тасвир ҳар қандай харитани асосий элементи бўлиб ҳисобланади. У муайян харитада кўрсатилиши лозим бўлган объектлар тўғрисидаги маълумотлар мажмуидан ташкил топади. Масалан, умумгеографик хариталарда тасвирланадиган ландшафтнинг асосий элементлари-рельеф, гидрография объектлари, ўсимлик ва тупроқ-грунт кўрсаткичлари. аҳоли яшайдиган пунктлар, сиёсий-маъмурий чегаралар ҳамда баъзи бир хўжалик объектлари унинг картографик тасвир элементлари бўлиб, бу элементлар харитада бир хил аниқликда ва мукаммалликда кўрсатилади.
Мавзули ва махсус хариталарда (шартли равишда) хаританинг мазмунини ва географик асосини бир биридан фарқлаш лозим. Географик асос - харита мазмунини умумгеографик қисми бўлиб, у мавзули харита мазмунини ташкил этган элементларни харитага тўғри тушириш ва фазовий боғлаш, харита бўйича ориентирлашга хизмат қилади (2-расм).
2-расм. Мавзули хариталарнинг элементлари
Ҳар қандай харитани муҳим элементи бўлиб легенда ҳисобланади. Харита мазмунини очиб берадиган барча шартли белгилар ва изоҳлар тизимига легенда дейилади. Харитани легендаси қўлланилган белгиларни тушунтириб (изоҳлаб) беришни ўз ичига олиб, харитага олинаётган объектни мантиқий асосини акс эттиради. Белгиларни кетма-кет жойлаштирилиши, уларни ўзаро бир-бирига бўйсиниши. штрихли элементлар учун ранглар гаммасини тўғри танлаб олиш харитада тасвирланаётган ҳодиса ёки жараён таснифига мантиқан бўйсиндирилган бўлади. Топографик хариталар учун махсус шартли белгилар жадвали тузилган. Улар стандартлаштирилган ва барча масштабдаги топографик хариталар учун қўлланилиши шарт. Кўпчилик мавзули хариталарда белгилар унификация қилинмаган, шунинг учун легендани одатда харита варағини ўзига жойлаштирадилар.
Ҳамма картографик тасвир математик асосда қурилади. Харитада уни элементлари бўлиб - картографик проекция ва у билан боғлиқ координата тўри (ёки тўрлари), масштаб ва геодезик асос ҳисобланади. Харитани компоновкаси ҳам унинг математик асос элементига киради.
Харитада тасвирланадиган ҳудудни чегарасини аниқлаш ва уни харита рамкаларига нисбатан жойлаштириш, рамкани ичида ва ундан ташқарида (асосий харита билан уни рамкаси орасидаги бўш қолган жойларда) харитани номини, масштабини, легендасини, ҳар хил рақамли ва матнли маълумотларни, жадвалларни, графикларни, қўшимча кесма хариталарни ва бошқа шунга ўхшаш маълумотларни мақсадга мувофиқ жойлаштиришга компоновка дейилади.
Харитани ўқиш ва ундан фойдаланишни осонлаштириш мақсадида унда бериладиган турли хил картометрик графиклар, (масалан, топографик харитада чизиқнинг нишаби ва қиялик бурчагини аниқлаш учун, хаританинг жанубий рамкаси остида бериладиган махсус номограмма), ҳудудни қай даражада ўрганилганлигини кўрсатувчи схемалар, фойдаланилган материаллар (манбалар) шунингдек бошқа ҳар хил зарур справочник маълумотлар (харитани номи, нашр қилинган жойи ва йили, нашриёт номи ва ҳ.к.) хаританинг ёрдамчи элементлари деб аталади. Харита мазмуни билан боғланган, уни тўлатадиган, бойитадиган ва тушунтирадиган кесма-хариталар, диаграммалар, блок-диаграммалар, графиклар, профиллар, матнли ёки рақамли маълумотлар хаританинг қўшимча элементлари дейилади.
Юқорида географик харитага берилган стилистик бенуқсон деб бўлмаган таърифда хариталарни тушуниш учун муҳим ҳисобланган учта асосий хусусият-математик аниқ тузиш; алоҳида белгилар-картографик символлар (шартли белгилар) системасини қўллаш; тасвирланаётган ҳодисалар (объектлар) ни саралаб олиш ва умумлаштириб кўрсатиш алоҳида таъкидланган. Лекин картографияни бугунги ривожланиш даражаси харита тўғрисидаги тасаввурга яна иккита биринчи даражали аҳамиятга молик бўлган тамойилни киритишни тақозо этади, яъни – борлиқни тизимли (системали) ёндошув асосида тасвирлаш ва уни аниқ бир мақсадни кўзда тутиб моделлаштириш.
Хариталар ҳақидаги тасаввур, борлиқни (воқеликни) образли-белгили моделлари сифатида илмий картографиянинг предмети-бу табиат ва жамият объектларини, уларни жойланиши, хусусиятлари, ўзаро алоқадорликлари ва вақт мобайнида ўзгаришларни хариталар ва бошқа картографик моделлар воситасида акс эттириш ва тадқиқ қилишдан иборат деб ҳисоблашга имкон беради.
Do'stlaringiz bilan baham: |
