Конспект 1-мавзу. Фалсафа тарихи фан сифатида

Этик идеал. Инсон ҳаётининг хақиқий мақсади – хузур-халоват эмас, балки фаровонликдир. Фароғат-бўш вақтдадир. Ақлга мувофиқ кечирган ҳаёт инсонни инсон қилади. Олий жасорат ҳақиқатни назарий мушоҳада қилишдан иборат. Жасорат, мўътадиллик, сахийлик, бағрикенгликда ифодаланган қонун инсоннинг фозил, эркин, ёрқин типидан иборат. Аристотелнинг этик идеали ана шундай хислатларга эга инсондир. Айни ана шу ҳислатлар ҳаёт идеали бўлган хақиқатни мушоҳада этишга ўргатади. Демак, асосий этик идеал – хақиқатни англаш.
Жамият ва давлат тўғрисидаги қарашлари. Аристотель фикрича, комил инсон – мукаммал фуқаро бўлиши учун давлат ҳам мукаммал бўлиши керак. Олий мақсад хақиқатга мушоҳада этиш йўли билан эришиш, интелектуал интуиция бўлсада, бироқ инсон табиати номукаммал. Ана шу номукаммаллиги туфайли ҳаёт қатор неъматларга, фазилатларга мухтож, улар олий мақсадга нисбатан қуйида туради ва унга бўйсунади. Шунингдек, тана соғлиғи, овқат, зарурий шарт-шароитлар керак.
Фазилатлар ичида инсон учун энг зарур бўлгани–бойлик. У инсоннинг кўзлаган мақсадига эришиши учун қуролдир. Бойлик деганда Аристотель аниқ маънода хўжалик учун зарур буюмлар, оилага ва давлатга фойдали, инсон ҳаёти учун керакли нарсаларни йиғишни, яратишни тушунади. Фаровонлик–ортиқча бойликка эга бўлишни англатмайди. Бойликка эга бўлганлар икки гуруҳга бўлинади. Биринчисини исрофгарчиликка йўл қўйиб, тежамкорлик тўғрисида ўйламайдиганлар ташкил этади. Иккинчисини ўта хасис меёридан ортиқ тежайдиганлар ташкил қилади: ҳар иккала гуруҳ кишиларини фазилатли деб бўлмайди. Энг яхши одамлар ўртача йўлдан – меъёрича сарф этиш ва тежаш йўлидан боради.
Мана шу билан боғлиқ ҳолда Аристотель хўжалик юритишнинг 2 та турини алоҳида фарқ қилади: “экономика”(иқтисод) ва “хрематистика”. Экономика яъни иқтисод хўжалик юритишнинг тўғри усули, у оила ва унинг аъзоларини олий мақсад, фаровонликка эришиш учун зарур бўлган нарсаларга эга бўлишга имкон беради. “Хрематистика” эса олий мақсадга эмас, чексиз бойлик орттиришга ундайди. Давлат, Аристотель фикрича, қандайдир муомала турини англатади. Давлатлар ўртасидаги муносабат муомаланинг олий шакли деб асосланади. Давлат доирасида бошқа ижтимоий муносабатларнинг ўзига хос мақсадлари ва йўлларининг яхши системаси мавжуддир.
Аристотель иқтисодий муносабатларда муомаланинг ижтимоий шаклларини кўради ва уларнинг ичидан 3 тасини алоҳида ажратади: 1) оиладаги муомала; 2) умумий хўжалик ишлари бўйича муомала; 3) хўжаликнинг бахт-саодат билан алмашиш муомаласи. Давлат ҳаёт учун мавжуд бўлмоғи керак. Аристотель давлатга қуйидагича тавсиф беради: давлат бир жойда яшовчи инсонларнинг ўзаро мулоқоти, адолатсизликка қарши ўзини ҳимоя қилиш учун тузган иттифоқи; у хўжаликда айирбошлаш учунгина бўлган мулоқат эмас. Буларнинг барчаси давлатнинг ташкил топиши учун зарурдир. Лекин, фақат бу билангина давлат ташкил топмайди. “Давлат шу пайтда юзага келадики, қачонки оила ва уруғ ўртасида бахтли ҳаёт учун муомала пайдо бўлса, уларни ҳаёти комил ва тўлиқ бўлган шароит ва вақтда давлат пайдо бўлади”. (“Сиёсат”).
Давлат тузилишининг 6 та шакли мавжуд:
Монархия – унда давлат раҳбарининг “Ўзи қонун”.
Полития (республика)–унда ҳокимият кўпчиликнинг қўлида бўлади. Лекин кўпчиликнинг бирдан бир фазилати – ҳарбий фазилат.
Тиранияни (Золим шох ҳукмронлиги)ни Аристотель қаттиқ қоралаган.
Олигархия (озчилик кўпчилик устидан ҳукмронлик қилади).
Демократияда хокимият демогоглар қўлида бўлиб улар халқни бошига битган балодир.
Аристократия.
Учтаси–монархия, аристократия, полития давлат бошқарувининг яхши шаклларидир. Қолган учтаси–тирания, олигархия, демократия давлат бошқарувининг ёмон шакллари бўлиб ҳисобланади.