Конспект 1-мавзу. Фалсафа тарихи фан сифатида

1-эътироз: Платон “ғоялари” предметлар тўғрисида ҳеч бир янги билим бермайди, чунки “ғоялар”- предематлар нусхалари, “ғоялар” мазмунида уларга мос ҳиссий предметлар мазмунидан ўзга нарса йўқ. Масалан, инсон “ғояси”нинг моҳиятида ҳар бир шахсда ўз ифодасини топадиган инсоннинг муҳим белгилари йиғиндиси тўғрисидаги маълумотдан бошқа ҳеч нарса йўқ.
2-эътироз: Платон фикрича, ҳиссий олам предметлари “ғоялар”да иштирок этади. Бу, Аристотель назарида, Пифагорнинг ҳиссий предметлар сонларга тақлид қилиб яшайди деган фикрини такрорлашдан бошқа нарса эмас. Бундай фикр метафорадан фарқ қилмайди. Хусусан, “иштирок этади” деган фикр икки дунё: ғоялар ва ҳиссий предметлар дунёси ўртасидаги муносабатни тушунтиришга ожизлик қилади, чунки Платон “ғоялари” ҳиссий предметларнинг бевосита моҳиятини ташкил этмайди (яъни ундан алоҳида, мустақил мавжуд дунё ҳисобланади).
3-эътироз: Платоннинг “ғоялар”нинг ўзаро мантиқий муносабатлари тўғрисидаги фикрларига нисбатан билдирилган. Бу, бир томондан “ғоялар”нинг ўзлари ўртасидаги муносабатлар, бошқа томондан, “ғоялар” ва ҳиссий предметлар ўртасидаги муносабатдан иборат.
“Ғоялар” ўртасидаги муносабат – бу умумий муносабати. Бу муносабатда, Платон таълимотига кўра, умумий жузъийнинг моҳияти сифатида гавдаланади. Мазкур икки фикр: умумий ғояларнинг жузъий ғояларга бўлган муносабати ва ғояларнинг субстанциялиги тўғрисидаги фикрлар бир бирига зид. Хусусан, бир ғоя ҳам субстанция, ҳам субстанция эмас бўлиб қолади: умумий ғоя ўзига бўйсунадиган жузъий ғояга нисбатан субстанция ҳисобланади (яъни жузъий ғояда моҳиятан акс этади), айни пайтда у ўзига нисбатан умумийроқ бўлган ғояга бўлган муносабатида субстакция бўлмай қолади.
Платон, Аристотель фикрича, ғоялар дунёси билан ҳиссий предметлар соҳаси ўртасидаги муносабатни тушунтиришда ҳам адашади, зиддиятга йўл қўяди. Платонга мувофиқ, якка ҳиссий предметлар улар учун умумий бўлган белгиларга эга. Умумийни алоҳида реаллик сифатида талқин этиш билан, уни жуъзийликнинг таркибига киритиб қўяди. Бундан ташқари, ғоялар ва ҳиссий предметлар дунёси алоҳида реалликлар бўлгани учун, биринчиси иккинчисини акс эттиргани учун, яъни ҳар бир ғояга унга мо келувчи ҳиссий предмет бўлгани учун уларга умумий асос бўладиган янги “ғоялар”, яъни “ғоялар”нинг иккинчи дунёси бўлиши зарур. Ўз навбатида, биринчи ва иккинчи “ғоялар” дунёси учун умумий бўлган учинчи “ғоялар”дунёси бўлиши шар ва х. Шу тариқа ҳиссий предмедметлар устида кўтариладиган сон-саноқсиз ғоялар дунёси мавжудлиги тўғрисида хулосага келиш керак, бу эса хато.
Аристотелнинг Платонга бўлган бу эътирози “учинчи одам” деган ном олган. Бунга сабаб шуки, ҳиссий қабул қилинадиган инсон ва инсон “ғояси”дан (иккинчи инсон) ташқари улар устида турадиган ва уларни ўзида синтезлайдиган инсон “ғояси” яратилиши (учинчи инсон) зарур бўлади.
4-эътироз: “Ғоялар” назарияси ҳиссий предметлар дунёсини тушунтиришга қодир эмас, чунки предмет ҳоссаси ўзгаришда, ҳаракатда, пайдо бўлади ва йўқолади. “Ғоялар” дунёси алоҳида ёпиқ оламни ташкил этгани учун ҳиссий предметдаги ўзгаришларни тушунтира олмайди. Аристотель Платоннинг “ғоялар” тўғрисидаги таълимотида мавжуд асосий қийинчиликни умумийни якка, алоҳидаликдан ажратиб қўйиш, уларнинг қарама-қаршилигини мутлоқлаштиришда кўради. Бунинг сабабини Сократ таълимотига мурожаат қилишида деб билади. Сократ умумийни яккадан ажратган эмас. Аристотель фикрича, “бир томондан умумийсиз билим олиб бўлмайди, лекин бошқа томондан, умумийни яккадан ажратиш ғоялар талқини билан боғлиқ қийинчиликлар сабаби ҳамдир.
“Метафизика”нинг 13-китобида Аристотель Платоннинг “ғоялар” тўғрисидаги таълимоти танқидини кейинги вариантини беради. Бу танқид асосида сонларга абстракция сифатда қараш, яъни уни тушунча тарзида қабул қилиб, предметларнинг айрим белгиларини акс эттирувчи абстаркция деб тушунтириш ётади. Бундай абстракцияларнинг мавжудлиги Платон таълимотининг тўғрилигини тасдиқламайди. Умумий фикрлар фазавий миқдор ва сонлардан алоҳида тарзда мавжуд, улар айрим предметларга нисбатан эмас, балки айнан предметларнинг ўзларига тегишлидир. Аристотель фикрича, ҳеч бир сон Платон талқинидаги ғоя бўла олмайди ва аксинча ҳеч бир сон “ғоя” бўла олмайди.
Аристотель субстанция деганда ўз ҳолича мавжуд бўлган, бошқалар таркибида бўлмаган нарсани тушунади. Ана шунинг учун ҳам у умумийни субстанция деб ҳисобламайди. Чунки у предметлар синфига ҳос бўлмайди. Демак, субстанция якка борлиқдан иборат.
Аристотелнинг таъкидлашича, субстанция, яъни якка борлиқ “шакл” ва “материя” бирлигидан иборат. Билиш нуқтаи назаридан олиб қаралганда “шакл” – бу предмет ҳақидаги тушунча ёки предмет тўғрисидаги тушунчада кўрсатилган сифат.
Аристотель фикрича, билим предметнинг муҳим белгиларини акс эттирувчи тушунча билан боғлиқ. Агар тушунчалардан онгимиз соқит бўлса, унда билим предмети бўлмаган нарсагина қолади, холос. Билим чин бў бўлиши учун у фақат предмет тўғрисидаги тушунчагина бўлиб қолмай, балки билиш предмети ўзгармас, сақланиб қоладиган борлиқ бўлиш керак. Гарчи алоҳида мавжуд предметлар, уларда ўзгармас моҳият мавжуд бўлгани ҳолда, ўзгарувчан бўлсада, уларни билиш мумкин. Бундай билиш “шакл” тўғриида тушунча ёки тушунчани билиш демакдир. Демак, Аристотель “шакл”ида мангулик ва умумийлик бирлашади. “Шакл”нинг бундай тавсифи субстанцияни яъни ўзлигига эга якка борлиқни ўрганишни давом эттириш имкониятини беради. Аристотелнинг айтишича, бу “шакл” ҳар бир предмет учун бўлиб, у абадийдир: пайдо бўлмайди ҳам, йўқолмайди ҳам. Масалан, биз мис массасидан ҳайкал қурилаётганини, ҳайкал “шакл”ини олаётганини кузатаяпмиз. Бу “шакл”нинг илк бор кўриниш олаётганини билдирмайди. Бу кўриниш, чизғига мис массаси эга бўлаяпти, холос, бунда “шакл” ўз ҳолича пайдо бўлаётгани йўқ.
Аристотелнинг бу фикрларидан шундай хулоса чиқадики, “шакл”- умумий, реал тарзда мавжуд нарса – якка предмет. Шунинг учун ҳам “шакл” якка предмет “шакл”идан иборат бўлиши учун, мазкур “шакл”га яна нимадир қўшилиши керак. Бироқ “шакл”га муайян тушунча орқали ифодаланган нарса қўшилганда ҳам, у яна “шакл”дан иборат бўлганича қолади. Бундан Аристотель қуйидагича хулоса чиқради: “Шакл”га қўшиладиган элемент фақат “ноаниқ субстрат” ёки “ноаниқ материя” бўлсагина, субстанция элементи бўла олади. Бу шундай субстратки (материяки), унда умумий (шакл) илк бор бошқа борлиқ сифати бўлиб қолади. Аристотель ҳиссий дунёнинг айрим (алоҳида предметларида янги хусусиятларнинг пайдо бўлишини ёки уларда “материя”нинг ўзига “шакл”ни касб этиш механизмини ҳам тушунтиради.
Янги хусусият касб этган хар қандай предмет, унгача мазкур хусусиятга эга эмас эди. Шунинг учун ҳам “материя” ёки субстрат нима деган саволга жавоб бериш учун қуйидаги нарсани аниқлаши зарур: “материя”нинг, биринчидан, келажакда эришиш мумкин бўлган хусусиятга эга эмаслиги (яъни ундан маҳрумлиги). Бошқача айтганда, материя – “шакл”га эга эмасликдан иборат.
Лекин материяга бундай тавсиф бериш билан чекланиб бўлмайди. “Материя”да янги сифат пайдо бўлгандан кейин, масалан мис эритмаси мис шар ёки мис ҳайкалга айлангандан кейин, бу янги сифатнинг асоси энди шар шаклининг ёки хайкал шаклининг йўқлиги бўла олмайди. Бошқа томондан олиб қарасак, янги шаклга эга “материя”да аввал бу “шакл” бўлган эмас. Аристотель бундан, материя “йўқлик”, “эга эмаслик”дан каттароқ аллақандай нарса, деган хулоса чиқаради.
Унингча, “шакл” материяда қандай пайдо бўлади ? деган саволга қуйидагича жавоб бериш зарур: “шакл” борлиқдан пайдо бўлмайди, чунки ундан пайдо бўлганда аввалданоқ мавжуд бўлган бўлур эди. Айни пайтда шакл ноборлиқдан ҳам пайдо бўлмайди, сабаби, йўқ нарсадан у пайдо бўлмайди. Демак, янги “шакл”нинг “йўқлиги” ҳам, ҳақиқий шакл ҳам эмас, у иккаласининг ўртасидаги аллақандай бир нарса, яъни имконият тарзидаги мавжуд борлиқдир. Воқелик айнан ана шу имконият тарзидаги борлиққа биноан пайдо бўлади. Уни Аристотель мисол билан тушунтиради: илгари саводга эга бўлмаган киши саводли бўлди, у бундай даражага, сифатга саводи йўқлиги сабабли эришгани йўқ; бунга у савод чиқариш имкониятига эга бўлгани учун эришди. Шундай экан, материянинг икки сифатга эгалигини: 1) ундан (материяда) кейинчалик пайдо бўладиган “шакл”нинг йўқлиги ва 2) бу шаклга эга бўлиш имкониятининг ҳақиқий борлиқ эканлигини тан олиш зарур. Биринчи сифат (“йўқлик”, “эга эмаслик”)-салбий, иккинчиси (имконият тарзида мавжудлиги)- ижобийдир. Эҳтимол тарзида авжуд “материя”дан фарқли ўлароқ, “шакл” воқеликдан иборат, яъни имкониятнинг амалга оширишидир.
Ўз навбатида, Аристотель материя (субстрат)нинг ҳам икки хил маъносини фарқ қилади: 1) соф имконият тарзидаги субстрат; 2) воқелик кўринишидаги субстрат.
Бу тушунчаларнинг фарқини мутафаккир ишлаб чиқариш – хунармандчилик ва бадиий санъат мисолида тушунтиради. Мисдан ишланган шар ёки қуйилган хайкалнинг ҳар иккиси воқеликдан иборат. Бу воқелик нимада намоён бўлади? Шар ҳақида ҳам, ҳайкал ҳақида ҳам мос тушунчалар мавжуд, уларнинг ҳар бири ўзи ифодалаётган борлиқнинг муҳим белгиларини акс эттиради. Агар биз уларни бор нарсалар деб ҳисобласак (яъни шар ва ҳайкални), унда мос тушунчаларга ҳам борлиқ (воқелик)нинг хослигини таъкидлаган бўламиз. Бу билан эса биз тушунчаларни воқеликдан ажратган, мавҳумлаштирган ҳолда эмас (Платон “ғоялари” сингари), балки воқеликда амалга ошган, яъни муайян “материяда”, “субстратда” гавдаланган тушунча сифатида қабул қиламиз.
Ҳозиргача мис эритмаси “шар” ёки хайкал учун “материя” сифатида олиб қараляпти. Бу мисни талқин этишнинг ягона усули эмас. Мисни ўз холича, яъни шарга ёки хайкалга айлангунча қандай бўлган деб савол қўйиш мумкин. Унга бериладиган биринчи жавоб қуйидагича, “Бу -мис”. Бунда мис имконият тарзидаги борлиқ деб эмас, балки реаллик (мавжудот) деб олиб қараляпти. Шу тариқа мис тушунчасига мавжудлик хос деб таъкидланади. Лекин мис фақат тушунчагина эмас, бирорта модда таркибида мавжуд бўлган нарса ҳамдир. Демак, борлиқ сифатида олиб қаралган мис тушунчаси учун у амалга ошадиган “материя”ни кўрсатиш зарур. Буни кўрсатиш учун Аристотель юнон физикаси анъанасига мурожаат этади, Эмпедоклдан бошлаб бу физика барча предметларни абадий мавжуд бўлган 4 та элемент: ер, сув, ҳаво, оловнинг турлича бутунлиги натижасида ҳосил бўлади деб ҳисобларди.
Аристотель фикрича, мис эритмаси – воқелик (“шакл”) бўлса, бу воқелик учун “материя” бўлиб 4 та физикавий элементнинг бирлашуви хизмат қилади. Мис “шакли” учун материя бўлган бу 4 та элемент, биринчидан, миснинг “йўқлиги”дан иборат- улар ҳали мис эмас, иккинчидан, улар – мис бўлиш “имконияти”, чунки улар бирикувидан мис ҳосил бўлади. Шу муносабат билан Аристотель бирламчи ва иккиламчи материяларни фарқлайди. Бирламчи материя-воқеликка айланиши мумкин бўлган “материя”. Иккиламчи материя – бу нафақат муайян “шакл” имконияти, балки бир вақтнинг ўзида алоҳида “воқелик”дир. “Охирги” материя фақат унинг ўзигагина хос хусусиятларга эга бўлиб, у ҳақида тушунча ҳосил қилиш мумкин. Юқорида айтиб ўтилган шар, мис, 4 та физикавий элементлар – Аристотель талқинидаги “охирги” материядан иборат. Бирламчи материя “воқелик” сифатида олиб қаралиши мумкин эмас. Уни сезги органари орқали ҳис этиб бўлмайди. Фақат ақл билан билиб олиш мумкин ва шунинг учун ҳам “ноаниқ субстрат”дир.