|
Билим – “чин фикр” эмас
Теэтет гўёки фикр билимдир деб таъкидлашмумкин эмаслигини тушунади, чунки нотўғри фикрлар бўлиши мумкин. Ана шунинг учун ҳам у билим – бу чин фикр, ҳеч бўлмаганда бу таърифни уни вақтинча қабул қилиб туриш мумкин, унинг тўғри ёки хатолигини текширув кўрсатади, деган тахминий мулоҳазани билдиради. (Бу жойда Сократ қандай қилиб хато мулоҳазалар бўлиши мумкин ва улар қандай вужудга келади деган саволларга жавоб топиш мақсадида вақтинча орқага чекинади ). Ен бунинг муҳокамасига батафсил тўхталиб ўтирмайман, фақат Сократ билдирган бир ёки икки тахминни эслатиб ўтаман. Масалан, биринчи типдаги хато фикрлар турли жинсга мансуб икки объектни аралаштириб юбориш натижасида пайдо бўлади, бунда бири – ҳиссий идрок объекти, иккинчиси хотирада мавжуд образ. Кишига узоқдаги дўстини кўргандай бўлиб туюлиши мумкин. Унинг хотирасида дўстининг образи бор, ва узоқда турган фигура унга қандайдир таниш бўлиб кўринди – ва у дсти деб ўйлаб хато хулоса чиқаради. Бироқ шу нарса равшанки, хато фикрларнинг барчаси ҳам хотирадаги мавжуд образни ва идрок объектини алмаштириб юбориш натижаси бўлавермайди: математик ҳисоб-китоблардаги хатолар бу категорияга тегишли эмас. Ва бу ўринда Сократ бошқа типдаги хато фикрларнинг қандай йўл билан келиб чиқишини кўрсатиш учун ўзининг машҳурқушча билан аналогиясини келтради, лекин у ишонли чиқмайди. Платон билим табиати аниқланмагунча хато фикрлар муаммоини ҳал этиб бўлмайди деган хулосага келади. (Хато фикрлар тўғрисидаги дискуссия “Софист” диалогида яна тикланади).
Теэтетнинг билим – бу чин фикр деган тахминини муҳокама қилишда Сократ фикр ҳатто муаллифи уни билмаган тақдирда ҳам чин бўлиши мумкинлигига ишора қилади. Бу мулоҳазани мисоллар билан тушунтирамиз. Мен “Буюк Британия премьр- министри телфонда АҚШ Президенти билан гаплашмоқда” деб айтдим деб фараз қилайлик. Бу ҳақиқатдан ҳам шундай бўлгани бўлиши мумкин, лекин мен бу ҳақида ҳеч нарса билмайман.Мен томонимдан бу шунчаки тахмин, аммо менинг фикрим объектив чин бўлиб чиқди. Худди шундай одамни ўзи содир этмаган жиноят учун судлаши мумкин, гарчи келтирилган далиллар унга зид буўлса-да ва у ўзининг айбдор эмаслигини исбот эта олмайди. Агар бу одамни ҳимоя қилаётган малакали адвокат ботларни манипуляия қилиш йўли блан ёки қасамхўрлар ҳис-туйғулари билан ўйнаб бўлсада “айбдор эмас” деган ҳукм чиқаришга эришса, унда қасамхўрлар фикри , гарчи улар айбланувчининг айбдор эмаслигини билмасада, келтирилаётган далиллар унга қарши бўлсада чин бўлади. Чиқарилган ҳукм чин фикрлар қаторига тегишли бўлади, гарчи у қасамхўрлар буни билгани учун эмас , балки адвокат уларни ишонтира олгани учун иқарилган бўлсада. Бундан чиқадиган хулоса шундан иборатки, билим – бу шунчаки чин фикр эмас, ва Сократ Теэттга чин билимнинг янги таърифини беришга ҳаракат қилишни таклиф этади.62
Платон билишнинг 2 та турини: интеллектуал ва ҳиссий билимларни фарқлайди. Шунингдек, у тафаккурнинг ҳам икки турини ажратади: 1) интуитив тафаккур, яъни ҳиссиётдан ҳоли бўлган тафаккур (Кейинчалик Аристотел уни тафаккур ҳақидаги тафаккур деб айтади), 2) дискурсив тафаккур. Унинг ёрдамида ҳиссий предметлар, образлар билиб олинади. Бу ҳозирги фалсафада соф ақл ва ақл тушунчаларига мос келади.
Платон диалектикани борлиқ жинсларини, ғояларини ақл билан билиш жараёни сифатида тавсифлайди.
Ижтимоий сиёсий масалаларни Платон “Давлат” ва “Қонунлар” асарларида ишлаб чиққан. “Сиёсатчи” ва қисман, “Критон” диалогларида ҳам жамият ва давлат масалалари тадқиқ этилган. “Сиёсатчи”да Платон барча фанларни мақадни белгиловчи ва назарий фанларга ажратади. Биринчисига давлат хизматчиси ҳам киритилган бўлиб, унинг предметини давлатнинг оли бошқарув (табиатига кўра подаси санъатига ўхшаш) ташкил этади.
Давлатчиликнинг шу даврдаги номукаммал шаклларидан аввал, Платон фикрича, жамиятнинг мукаммал шакллари мавжуд бўлган. У даврларда худолар, худди илоҳий подачилар сингари, ижтимоий ҳаётнинг турли соҳаларини бошқарган, турмуш кечириши учун зарур барча нарсалар бўлган, урушлар, босқинчиликлар, турли хил низолар бўлмаган. Одамлар бевосита ерда туғилишган, бўш вақтларини фалсафа илмини ўрганишга бағишлаганлар. Бу босқичда одамлар табиат билан курашишдан озод бўлганлар, уларни дўстлик ришталари боғлаб турган. Бироқ, Платон фикрича, бу тузумни ижтимоий тартиб намунаси деб ҳисоблаб бўлмайди: бунга яшашнинг моддий шарт шароитлари имкон бермайди: ўз – ўзини ҳимоя қилиш, табиат ва душман халқларга қарши туриш зарур бўлади. Ўтиб кетган олтин асрнинг қадр-қиммати шундаки, унга намуна сифатида қараб, ёвузликнинг нима эканлигини, оилавий муносабатлар, халқлар ўртасидаги курашлар, турли эҳтиёжларни келтириб чиқарадиган ва жамиятни тўғри қуришга халақит берадиган омилларни аниқлаш бўлади.
Давлатнинг салбий типи 4 та шаклда мавжуд: тимократия, олигархия, демократия, тирания. Буларнинг барчасида идеал давлат хусусиятлари у ёки бу даражада бузилган. Давлатнинг салбий типларида ҳамфикрлик ўрнида жанжал, мажбуриятларни адолатли тақсимлашга интиладиган ҳокимлар ва харбийлар-қўриқчилар ўрнида ҳеч бир мақсадсиз хокимиятга интилиш, моддий манфаатлардан воз кечиш ўрнида мол дунёга муккасидан кетиш мавжуд.
Тимократия–такаббурликка, шон-шухрат қозонишга асосланган давлат.
Олигархия, ундан кейин келган давлат типи бўлиб, унда жамиятни бир ҳовуч бойлар бошқаради. Бунда бойлар давлати билан камбағаллар давлатига ажралиш яққол сезилиб туради.
Демократия кўпчилик бошқарувчига асосланган, лекин унда бойлар ва камбағаллар ўртасидаги қарама қаршилик янада кучаяди.
Тиранияда битта киши барчанинг устидан ҳукмронлик қилади.
Платон идеал давлат деганда олигархиядаги каби кўп бўлмаган бошқарувчилар томонидан бошқариладиган давлатни тушунади. Бу кишилар қатор яхши фазилатларга эга бўлади: 1) табиий кўникмаларга эга, иқтидорли; 2) кўп йиллик тайёргарликка эга.
Идеал давлат қурилишининг асосий принципи-адолат. У ҳар бир фуқаронинг жамиятда ўз ўрнини топишига, алоҳида мақомига эга бўлишига имкон беради. Адолат кишиларнинг бирдамликка чақиради, давлат яхлит ҳолатда бўлади, жамиятдаги барча ҳодисалар уйғунликда бўлади.
Идеал давлат: 1) ўз–ўзини қура олади ва ҳимояланиш қобилиятига эга; 2) барча фуқароларнинг моддий эҳтиёжларини қондира оладиган система шаклида мавжуд. 3) маънавият ва ижоднинг ривожланишига имкон беради.
Идеал давлатда меҳнат тақсимоти бўлиши керак, у кишиларнинг ҳар бир гуруҳининг ижтимоий ҳаётдаги ўрни, бурч ва мажбуриятларини белгилаб беради.
Туғилган чақалоқ жонида “мис” ёки “темир” бўлса, у деҳқон ёки хунармандлар қаторига , жонида “олтин” ёки “кумуш” бўлса, бошқарувчилар ва харбийлар қаторига юборилиши керак.
Do'stlaringiz bilan baham: |
