Konfransinin

TEXNOLOGİYALARIN İŞLƏNMƏSİ VƏ TƏTBİQİNİN 

İQTİSADİ SƏMƏRƏLİLİK GÖSTƏRİCİLƏRİNİN 

T.RAYT ÜSULU İLƏ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ 

 

Magistr:                                                   Elmi rəhbər:                                         

Rəhimli Seyhun Nurasib qızı                  dos. M.Ə.Əliyev                       

I kurs, qrup A7218                                            

 

  Texnologiyaların  tətbiqinə  sərf  olunan  xərclərin 

planlaşdırılması 

innovasiya 

və 

maliyyə 

proseslərinin 

planlaşdırılması  ilə  sıx  bağlıdır.  Planlaşdırılan  xərclərin 

hesablanması kifayət qədər yüksək əməktutumlu işdir. Bununla 

belə  innovasiya  fəaliyyətinə  sərf  olunan  xərclərin  dəqiq  və 

mümkün 

planlaşdırılması 

fundamental 

tədqiqatlardan 

məhsulun sənaye istehsalının mənimsənməsini əhatə edir. 

Yeni məhsul istehsalının mənimsənməsində şərti-dəyişən 

xərclərin  və  məhsulun  sıra  nömrəsinin  arasında  olan  asılılıq 

(T.Rayt üsulu) üstlü funksiya şəkilində olur və aşağıdakı düstur 

ilə göstərilir: 

y = a

.

x

-b 

                                                         

Burada, y – bu məhsulun ilk buraxılış anından x –cı 

məhsulun yaradılmasına sərf olunan şərti-dəyişən xərclər,  

a – mənimsənməsinin başlanğıcından  hər məhsul vahidinə sərf 

olunan  şərti-dəyişən  xərclər,  x  –  buraxılış  anından  məhsulun 

sıra nömrəsi, b - mənimsənmə əyrisinin sərtlik əmsalı 

Mənimsənmə 

əyrisinin 

sərtlik 

əmsalı 

iqtisadi 

göstəricilərin  nisbi  azalma  tempini  xarakterizə  edir,  texnoloji 

prosesin  və  ya  konstruksiyanın  yenilik  və  mürəkkəblik 

dərəcəsindən, müəssisənin məhsulun mənimsənməsinə hazırlıq 

səviyyəsindən asılıdır. Hər bir müəssisə üçün  əmsalın əvvəllər 

buraxılmış 

məhsulların 

istehsalının 

mənimsənməsi 

məlumatlarından istifadə edərək ayrıca hesablamaq lazımdır. 

  Yeni məhsulların mənimsənilməsi prosesini xarakterizə 

etmək üçün buraxılan məhsul sayının hər ikiqat artımında şərti-

---

350 

 

dəyişən  xərclərin  nə  qədər  azalmasını  göstərən  mənimsənmə 

əmsalından istifadə edirlər.  

K

m

 = t

2i 

/ t

i                                                                                                

 

Burada,  t

i

-i-ci məhsulun şərti-dəyişən xərcləri, 

 t

2

-  buraxılan  məhsul  sayının  ikiqat  artmasından  sonra 

məhsulun şərti-dəyişən xərcləri. 

Əyrilərin şərtlik əmsalı ilə mənimsənmə əmsalı arasında 

əlaqə mövcuddur ki, bu da aşağıdakı düstur ilə göstərilir: 

b = -lgK / 0,301                                                      

Beləliklə,  Rayt  düsturu  yeni  məhsul  istehsalının 

mənimsənmə  mərhələsində  zəhmət  və  maya  dəyərinin 

planlaşdırılması zamanı istifadə olunan modeli əks etdirir. 

Yeni  məhsulun  istehsalına  sərf  olunan  ümumi  əmək 

xərclərini mənimsənmə dövrü ərzində - T

Ʃ

 aşağıdakı düstur ilə 

hesablamaq olar: 

T

Ʃ 

= t

1

.

N

l +   

 

   

  

 

   

   

. (N

k

l-b

 –N

t

l-b

)                                    

Burada,  t

l

, t

k

-n mənimsənməsinin əvvəlində və sonunda bir 

məhsula çəkilən zəhmət, N

l

, N

k

- mənimsənməsinin əvvəlində 

1-ci partiyada və bütün mənimsənmə dövrü ərzində buraxılan 

məhsulların sayı. İnnovasiya fəaliyyətinə sərf olunun xərclərin 

idarə edilməsində innovasiya xərclərinin hesabatı və 

bölüşdürülməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Maliyyə hesabatı 

çərçivəsində müəssisənin innovasiya fəaliyyətinə sərf olunun 

xərclərin hesablanmasında bir sıra yanaşmalar mövcuddur: 

  - Cari müddət xərclərinə aid etmək (məsələn, ixtiraçılıq 

və 

səmərələşdiriciliklə 

bağlı 

olan 

xərclər; 

müəllif 

mükafatlarının ödənilməsi; məsləhət və məlumat xidmətlərinin 

ödənilməsi; 

istehsalat 

prosesi 

zamanı 

baş 

verən 

texnologiyaların  təkmilləşdirilməsi  və  istehsalatın  təşkili  ilə 

bağlı olan qeyrikapital xarakterli xərclər). 

  -  Qeyri  maddi  aktivlər  (məsələn,  ETTKİ  xərcləri; 

sənayemülkiyyəti 

obyektlərinin 

patentləşdirilməsinə 

və 

lisenziyaların  alınmasına  sərf  olunan  xərclər)  və  ya  əsas 

---

351 

 

vəsaitlər  qismində,  faydalı  istifadə  müddətindən  sonrakı 

amortizasiya nəzərə alınmaqla onların kapitallaşdırılması. 

  -  Müəssisənin  xalis  gəliri  və  ya    xarici  maliyyə 

mənbələri  hesabına  ödənişlər  nəzərə  alınmaqla  xərclərin 

kapitallaşdırılması.