Конференция материаллари Самарқанд давлат архитектура-қурилиш институти Илмий-техник кенгашининг қарори асосида нашрга тавсия этилди. Баённома №10

ехника ва 
технологиянинг 
тараққиёти (ишлаб 
чиқаришда тежамкорлик) 
1. Маҳсулотни ишлаб 
чиқариш ва сотиш 
харажатлари: 
 
меҳнатнинг 
унумдорлиги; 
 
нархлар даражаси; 
 
маҳсулотни 
истеъмолчига етказиш 
учун кетадиган 
транспорт 
харажатлари. 
2. Инновация (техника ва 
технологияни 
ишлатилиш 
самарадорлиги, 
меҳнатни ташкил 
этиш). 
Меҳнатни ташкил 
этишнинг, ишлаб 
чиқаришнинг ва 
бошқарувнинг 
самарадорлиги 
1. ишлаб чиқаришни 
ташкил этиш 
(техника ва 
технологиянинг 
тараққиёти, 
ишларнинг сифати 
ва бошқалар); 
2. меҳнатни ташкил 
этиш (иш жойини 
ташкил этиш, 
меҳнатнинг санитар-
гигиеник шартлари, 
ишни бажариш усул 
ва услубларининг 
рационаллиги, 
меҳнат тақсимоти, 
меҳнат интизоми, 
ишчиларнинг 
малакаси); 
3. 
Ишлаб чиқариш 
бошқарувини ташкил 
этиш (юкни етказиб
беришнинг 
маромлилик
Табиий ва географик 
шартларнинг иқтисодий 
мураккаблиги 
1. иқлимнинг 
мураккаблиги; 
2. ишнинг мавсумийлиги; 
3. транспорт 
воситаларининг юриш 
қулайлиги. 
Қурилиш материаллари ишлаб чиқариш корхоналарининг 
умумлаштирилган рақобатбардошлик кўрсаткичлари 

---

95 
фаолиятини мувофиқлаштириб туришини тан олиш мутлақо табиийдир. У 
қурилиш материаллари ишлаб чиқариш жараёнида етакчи бўлиши учун унинг 
мақомини бошқа бўлинмалар ичида энг юқори қилиб белгилаш мақсадга 
мувофиқ. 
Юқорида таҳлил қилинган омилларнинг корхона фойдасига ишлаши, 
албатта, 
қурилиш 
материаллари 
ишлаб 
чиқариш 
корхоналарида 
рақобатбардошлик кўрсаткичларининг мустаҳкамланишига олиб келади. 
Қурилиш 
материаллари 
ишлаб 
чиқариш 
корхоналарининг 
рақобатбардошлигини таъминловчи кўрсаткичларни умумлаштирилган ҳолда 
уч гуруҳга ажратиб ўрганиш мумкин (расм 2). 
Адабиётлар: 
1. У.А. Мухаммадиев, А.Н. Жабриев А.Н. Бектемиров “Стратегик 
менежмент” ўқув қўлланма, Самарқанд, 2012й. 39б. 
2. Ч.Г. 
Донгак 
“Повышение 
конкурентоспособности 
строительной 
организации на основе развития ее кадрового потенциала” (автореферат), 
Санкт-Петербург, 2009г. Стр 6. 
3. 
http://www.ziyonet.uz
(Ўзбекистон Республикаси ахборот таълим 
тармоғи расмий сайти) 
ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШНИНГ МАҲСУЛОТ РАҚОБАТБАРДОШЛИГИНИ 
БАҲОЛАШНИНГ УСЛУБИЙ МАСАЛАЛАРИ 
Гиясов Б. Д “КМЭва УБ” кафедраси мудири 
Марданова М. 302-КМЭваУБ талабаси 
Алиева Н. Б., СамДАҚИ магистранти 
Ж.И. Турдимуродов 101-ИЧТЭваБ гурухи талабаси
Ишлаб 
чиқаришда 
бозор 
муносабатларини 
ривожлантириш 
мамлакатнинг жаҳон бозорида ўз ўрнига эга бўлиши, халқаро стандартлар 
талабига жавоб берувчи янги инновацион ишлаб чиқариш маҳсулотларини 
етказиб бериш ва баҳолаш заруриятини илгари сурмоқда.
Ҳозирги вақтда бозор хўжалигида рақобатбардошликнинг барча 
жабҳаларини қамраб оладиган баҳолашнинг яхлит концепцияси ишлаб 

---

96 
чиқилмаган. Шу билан биргаликда хорижлик олимлар Бакли П.(Bucklef P.), 
Кристофор Л. (Chzistopher L.), Прескотт К. (Prescott K.) (1988) 
рақобатбардошликни ўлчашни қуйидагича чегараларини ишлаб чиқишган.
1) Фаолият натижалари. Бунда кўпроқ қўлланиладиган кўрсаткичлар 
иқтисодий самарадорлик (фойда олиш), рентабеллик, бозор улишининг 
ошиши, савдо баланси ҳисобланади. Бошқа турдаги кўрсаткичлар орасида энг 
кўп тарқалгани бу таққослама афзаллик ёки RCA (Revaled Comparative 
Advantege); 
2) Рақобат салоҳияти. Бунда, арзон хом ашё ресурсларига, яхши 
технологияларга, паст нархлар таклифига ва юқори унумдорликка эришиш 
имкониятлари борлиги асос сифатида қабул қилинади; 
3) Рақобат жараёни. Бу усул бошқариш жараёнини баҳолашга ўхшаш 
бўлиб, асосан сифат характерига эга ёки рақобат салоҳиятини рақобат 
натижасига айлантириш вазифасини бажаради.
Бошқа 
манбаларга 
қараганда 
маҳсулотнинг 
миқдор 
жиҳатидан 
рақобатбардошлигини баҳолаш (маҳсулотни гуруҳлаш) услуби икки турга 
бўлинади: маҳсулотнинг келгусидаги салоҳиятини аниқлаш имкониятини 
берувчи ёки жорий вақтдаги рақобатбардошлигини ҳақиқатда эришилган 
кўрсаткичлар билан аниқлаш.
Ушбу услубнинг афзаллиги – баҳолашдаги аниқликдир. Бу услубнинг 
камчилиги интенсив жорий қилиш билан боғлиқ бўлган илмий ечимлар талаб 
қиладиган ишлаб чиқаришнинг истиқболини белгилашнинг мураккаблиги 
инновациянинг рақобатбардошликни баҳолашда асосий эътибор миллий 
маҳсулотнинг ташқи ва ички бозордаги талабига қаратилади.
Таҳлиллар шуни кўрсатадики, ҳозирги вақтда RСА кўрсаткичида индекс 
бирдан юқори бўлса, мамлакат шу турдаги маҳсулот ишлаб чиқаришда 
рақобатбардош ҳисобланади, агар индекс бирдан паст бўлса, мамлакат 
рақобат афзаллигига эга эмас деб ҳисобланади. Шундай қилиб, RCA мамлакат 
иқтисодиётининг қайси соҳаси рақобат афзаллигига эга эканлигини белгилаб 
беради. 

---

97 
Коэффицентни, маҳсулотни алоҳида бир турига ёки бир гуруҳ 
маҳсулотларга шунингдек, бутун соҳа учун ҳам ишлаб чиқиш мумкин. 
Шунинг билан бир вақтда RCA услубиётининг камчилигига ҳам эътибор 
берилмоқда. Бу камчилик шундан иборатки коэффицентни ҳисоблашда фақат 
экспорт кўрсаткичларигина эътиборга олинади, импорт даражаси эса умуман 
ҳисобга (эътиборга) олинмайди.
RCA услубиятини токомиллаштириш мақсадида Скотт Л. (Scot L.) (1992) 
ва Воллрат Т. (Vollrat T.) (1991) лар томонидан муқобил уч кўрсаткичдан 
иборат услубият таклиф қилинган. 
Улардан биринчиси нисбий экспорт афзаллик индекси; RXAij (Relative 
Export Advantage Index) RCAij га эквивалент. Иккинчи – индекс нисбий 
импорт афзаллиги (турли манбаларда бу кўрсаткич RMA (Relative Import 
Advantage)) деб аталади ёки RMPij (Relative Import Penetration Index).
5
RXAij 
каби ҳисобланади, фақат экспорт маълумотлари ўрнига, импортни жорий 
кўрсаткичлари олинади.
Учинчи кўрсаткич – нисбий савдо афзаллиги индекси RTAij (Relative 
Trade Advantage Index), бу RXAij билан RMPijнинг орасидаги фарқни ташкил 
қилади. 
RTAij кўрсаткичи фаолиятининг ҳам экспорт, ҳам импорт жиҳатларини 
ҳисобга олади. Шунинг билан бир қаторда, коэффицентлар жамланиши 
нотўғри натижаларга олиб келиши мумкин бўлган сабаблар ҳам мавжуд. 
Воллрат Т. томонидан рақобатбардошлик кўрсаткичини (RC) таҳлил қилиш 
учун қўшимча дастакни қабул қилган , бу: RC=Ln RXA – Ln T.e.
RC бу ҳолатда RXA дан натурал логарифм ҳисобланади. Услубиятни 
ривожланишига қарамасдан оргинал ҳисобланган RCA кўрсаткичидан 
хорижий, шу жумладан кўплаб давлат иқтисодчилари рақобатбардошликни 
таққослама баҳолашда кенг миқёсда фойдаланиб келмоқдалар. Масалан,
Трэлл Б. (Traill B.) ва Гомес Да Сильва (Gomes Da Silva) лар чет эл 
инвестициясини тўғридан тўғри рақобатбардошлик ўлчовига таъсирини 
баҳолаш учун, таққослама афзаллик индекаторини ишлаб чиққанлар. 

---

98 
Бу 
кўрсаткичлар 
юқорида 
кўрсатилган 
RCA 
кўрсаткичининг 
мослаштирувчиси бўлиб, мамлакат ичкарисидаги ҳамда ташқарисида 
жойлашган 
кўп 
функцияли 
корхонанинг 
ишлаб 
чиқариш 
муқобил 
кўрсаткичларидан фойдаланилади. 
Умумжаҳон иқтисодий форумнинг (МЭФ) олиб бораётган тадқиқотлари, 
шунингдек, глобал (мамлакатлараро) рақобатбардошликни баҳолашга ҳам 
қаратилган ва бу тадқиқотлар натижалари ҳар йили доклад сифатида чоп 
этилади (“The Global Competitiweness Report”).
Ҳар бир мамлакат учун 161 макроиқтисодий кўрсаткичлар орқали 
саккизта 
фоктариал 
индикаторлар 
ҳисоблаб 
чиқилади 
ва 
сўнгра 
умумлаштирилган 
индекс 
аниқланади. 
Рақобатбардошликнинг 
асосий 
комплексга қуйидаги саккизта факторлар киритилган: 1.“очиқлик” (халқаро 
савдода); 2. “давлат” (давлат сиёсатининг самаралиги); 3. “молия”; 4. 
“инфраструктура”; 5. “технология”; 6. “бошқариш”; 7. “меҳнат” бозорининг 
ҳаракатчанлиги; 8. Жамоа “институтлари”нинг сифати. Буларни ҳисоблаш 
учун ўлчов коэффицентлари кўлланилади, сон ва сўроқ кўрсаткичлар тизими 
белгиланади, бундай ҳолат субъектив факторлар ролини оширади, натижада 
бир мамлакатнинг ўзида бир хил натижага олиб келмаслиги мумкин (бу 
респондентларнинг таркибига ва структурасига боғлиқ).
Шуни ҳисобга олиб, улар ўзларининг муқобил чоралар белгиланган 
мамлакатнинг 16 индустириал давлатлар рақобатбардошлигига баҳо беришда 
қўлланилади ва уларнинг барча соҳалари кўрсаткичлари билан таққослаб 
кўрилган. 
Бугунги 
кунда, 
рақобатбардошлик 
индексини 
ҳисоблаш 
учун 
мамлакатлар рейтинги услубини қўллаш, критерияларни умумлаштириш 
масалалари жуда кўп имкониятни беради. Яъни, биринчи босқичда 
рақобатбардошликнинг алоҳида омилларини белгилаб берувчи кўрсаткичлар 
танлаб олинади.
Масалан, мамлакат ҳудудлари рақобатбардошлигига баҳо бериш учун 
қуйидаги ўн иккита кўрсаткичларни танлаб олиш мумкин:

---

99 
1. Ҳудуд бўйича аҳоли жон бошига тўғри келадиган ялпи ҳудудий 
маҳсулот (ЯҲМ);
2. Худудий (ЯҲМ) маҳсулотнинг ўсиш даражаси;
3. ЯҲМ нинг экспорт улуши;
4. Меҳнат унумдорлиги;
5. Маҳсулотга иш ҳақи сарфи;
6. Бир сўм асосий фондга ишлаб чиқилган ЯҲМ;
7. Ҳудуднинг автомобил йўллари билан таъминланганлик даражаси 
(энгель коэффиценти); 
8. Илмий тадқиқот ишларида банд бўлганлар улуши;
9. Ахборотни таъминлаб турувчиларнинг умумий бандликдаги улуши;
10. Аҳоли жон бошига тўғри келадиган кичик корхоналар сони;
11. Аҳоли жон бошига тўғри келадиган даромад;
12. Аҳоли жон бошига тўғри келадиган инвестиция миқдори.
Иккинчи босқичда ўзгаришларнинг мазмуни ҳамма кўрсаткичларни 
умумий кўринишга келтирилади, бунда шкала 0 дан 1 гача белгиланади. 
Учинчи босқичда шкалалаштирилган кўрсаткичларни (микро индексларни) 
белгилаб чиқиш ва омилларнинг мазмунини эътиборга олган ҳолда микро 
индексларга бўлинади. Умумлаштирилган рақобатбардошлик индекси 12 та 
индексдан ўртачаси чиқарилиб аниқланади. 
Хулоса қилиб шуни айтиш лозимки, рақобатбардошликни тадқиқ қилиш 
услубиёти бугунги кунда етарлича кўп, албатта уларнинг аниқлиги ва 
ишончлилиги даражаси турли шароитларда турлича бўлишига қарамай 
маҳсулот рақобатбардошлигига соҳа, хўжаликлар, ҳудудлар, мамлакат 
миқёсида ишлаб чиқаришнинг турли йўналишларида ва турли даражадаги ва 
масштабдаги сон ва сифат жиҳатидан баҳолаш имкониятини беради.
Фойдаланилган адабиётлар: 
1. Ўзбекистон Республикасининг “Баҳолаш фаолияти тўғрисида”ги 
Қонуни. Тошкент. Адолат. 2003 й. 

---

100 
2. Buckley P. Christopher L. Prescott K. (1988) Measures of International 
Competitiveness: critical survey Journal of Marketing Management, 4 -с. 175-200. 
3. Pitts G., Lingerie M. what determines food industry competitiveness?
competitiveness in the food Industry Edited by 10 B. Trail and E. Pitts London : 
Blackie Academics Professional, -с. 2. 
4. Стратегия инновационного обновления и повишения. Пер. с англ. - М.
ИНФРА- М, 2007. 1028 с. 
5. М. Портер Конкурентная стратегия. Методика анализа отраслей и 
конкурентов. Пер. с англ. - М, ИНФРА- М, 2007. Стр. 436.
6. Лифшиц И.М. Формирование и оценка конкурентоспособности 
товаров и услуг. Учебное пособие.-М Юрайт – Изд., 2004 с.335. 
7. Регион на перекрёстке Востока и Запада; Глобализация и 
конкурентоспособность. Коллективная монография / Под ред. Н.Я. 
Колюжновой, К.Л.Яндина, А.Я.Якобсона – М: ТЕИС, 2003 -359 с. 
ТИЖОРАТ БАНКЛАРИ ДЕПОЗИТ СИЁСАТИНИ АМАЛИЁТГА 
ЖОРИЙ ЭТИШ ВА ИҚТИСОДИЙ АҲАМИЯТИНИ ЯНАДА ОШИРИШ 
МАСАЛАЛАРИ