Konchilik ishi va metallurgiya

1.2 Sanoat korxonalarifii yoritish usullari

Yorug'lik manbalariga nisbatan sanoat korxonalarini yoritish ikki usulda:

1. 
   tabiiy quyosh yorug'ligi yordamida yoritish (bunda quyosh tarqatayotgan nurdan to'g'ridan-to'g'ri foydalaniladi yoki quyosh nurining ta'sirida yorug'lik tarqatayotgan osmonning diffuziya yorug'ligidan foydalaniladi);
   
2. 
   quyosh yordamida yoritishning iloji bo'lmagan sanoat korxonalari xonalarini va quyosh botgandan keyin umuman sanoat korxonalarini elektr nurlari yordamida sun'iy yoritish yo'li bilan amalga oshiriladi.
   

Tabiiy yorug'Jik o'zining barcha xususiyatlari bilan sun'iy yoritilishdan keskin farq qiladi. Tabiiy yorug'lik inson ko'rish organlari va boshqa fiziologik jarayonlarning borishi uchun zarur bo'lgan ultrabinafsha nurlarga boy va bu yorug'lik bilan yoritilgan xonalarda ishlash ko'z uchun juda foydali. Tabiiy yorug'lik yoritilish zonasi bo'ylab bir tekis tarqaladi.

Sanoat korxonalarini tabiiy yorug'lik bilan yoritish yon tomondan maxsus qoldirilgani oynalar orqah juda katta sanoat korxonalarining yuqori tomonida maxsus qoldirilgan oynalari framugalar va bu ikki holatni kombinatsiya qilgan holda amalga oshiriladi.

Sun'iy yoritish sanoat korxonalarining binolarini umuman bir xilda yoritish, umumiy yoritish va umumiy yoritishga qo'shimcha ravishda ish joylarini maxsus yoritishv bilan qo'shib kombinatsiyalashtirilgan yoritilish usullari yordamida amalgam oshiriladi.

Sanoat korxonalarini faqatgina ish joylaridagi yoritilish bilan qanoatlanishga mutlaqo ruxsat etilmaydi. Sanoat korxonalarining xonalari bir tekisda umumiy yoritilish usuli bilan yoritilgan bo'lishi shart. Bunda ba'zi bir joylarda ma'lum miqdorda oshirilgan yoki qisman kamaytirilgan holatlarga yo'l qo'yiladi, Jekin har qanday holda ham umumiy sanoat korxonalari uchun sanitariya talablarini qondiradigan yoritilish bo'lishiga erishish kerak.

Mashinasozlik sanoati korxonalari ish joylari kombinatsiyalashtirilgan yoritilish bilan ta'minlanishi zarur. Bunday yoritilish ikki tomonlama ijobiy samaralar beradi, birinchidan ish joylarida, ayniqsa, ish bajarilayotgan zonalarda va yuzalarda har qanday qorong'ilik va soyalarni bartaraf etadi hamda bu ish joylari uchun kerak bo'ladigan yorug'lik miqdorini aniqv hisoblash imkoniyatini beradi. Ikkinchidan umumiy yoritilishga nisbatan kam energiya sarflashga erishiladi. Ish joylarini yoritish msulidan tokarlik, shlifovka qilish va boshqa imashinasozlik stanoklarida qo'llaniladi. Bundan tashqari, bu usuldan ish sifatini tekshirish uchastkalari shuningdek, ish joylariga keskin soyalar; soladigan vertikal o'matilgan ulkan mashinalarning ish bajarish zonalarini (masalan, press ustanovkalari va shtampovka qilish joylarini) yoritishda foydalaniladi.

Bir xildagi. ishlar bajariladigan sexlar (masalan, quyish sexlari, yig'ish sexlari va boshqalar) umumiy yoritilish usulida yoritilishi mumkin. Ba'zi bir bajarilishi aniq, zarur bo'lgan ishlar jamlangan zonalar ham (masalan, razmetka qilish stollari, OTK stollari va boshqalar) ham umumiy yoritilish usulida yoritilishi mumkin. Bunday joylar maxsus lokalizatsiya qilingan umaimiy yoritish asboblaridan foydalangan holda amalga oshiriladi.

Ish bajarish vazifasiga ko'ra sun'iy yoritilishlar; ishchi yoritilish, avariya yoritilishi va maxsus yoritilishlarga bo'linadi.

Ishchi yoritilish sanoat korxonalarining hamma xonalari, hududlari, o'tishv joylari, transport yositalarining harakatlanish zonalarida zarur. Avariya yoritilishi sanoat korxonalaridagi ishchi, yoritilishning to'satdan o'chib qolishi mumkinligini nazarda tutib bunday hol yuz berganda ishlab chiqarish zonalaridagi minimal yoritilishni ta'minlash maqsadida hisobga olinadi. Avariya yoritilishi asosan ishchi yoritilishning to'satdan uzilib qolishi, portlash, yong'in,ishchilarni zaharlanish va baxtsiz hodisalarga olib kelishi mumkin bo'lgan holatlar vujudga kelganda, shuningdek, bu hodisa texnologik jarayonning uzoq vaqt to'xtab qolishga olib keladigan,jumladan, elektr stansiyalari, dispetcher punktlari, aholini suv bilan ta'minlash nasos stansiyalarining to'xtab qolishiga sabab bo'ladigan zonalarda ko'zda tutiladi. Avariya yoritilishi umumiy yoritilishning 5% dan kam bo'lmagan yorug'lik bilan ta'minlashi va bu yorug'lik, yorug'likning umumiy sistemalariga nisbatan sanoat xonalarida 2 Ik dan kam bo'lmagan yorug'likni ta'minlashi kerak (bunda yoritilish normalarga asosan olinadi).

Avariya yoritilishlari, shuningdek, 50 kishidan ortiq ishchi ishlaydigan sanoat, korxonalarining evakuatsiya yo'llari, o'tish joylari, zinapoyalar va boshqa chiqish joylariga o'rnatiladi. Bunda yoritilish sanoat korxonalari pollarini, zinalarini va o'tish joylarini kamida 0,5 Ik va ochiq hududlarini kamida 0,2 Ik dan kam bo’lmagan yorug'lik bilan yoritishi kerak. 100 kishidan ortiq ishchi ishlaydigan sanoat korxonalarining chiqish joylari yorug'lik signallari (ko'rsatkich signallar) bilan ta'minlanishi kerak.

Avariya yoritilishi ishchi yoritgichlar bilan bog'lanmagan mustaqil manbalarga ulanishi kerak. Avariya yoritilishlari yoritgichlari sifatida faqat cho'g'lanuvchi va lyuminissent lampalardan foydalanish mumkin.

Maxsus yoritilish turlariga qo'riqlash maqsadidagi va navbatchi yoritilishlarni kiritish murnkin. Bunday yoritilishlar uchun umumiy yoritish vositalarining bir qismidan yoki avariya yoritgichlaridan foydalanish mumkin.

Ba'zi bir hollarda ishlab chiqarish xorialari havosiga ishlov berish va ichimlik suvlarining hamda oziq-ovqat mahsulotlarining sifatini saqlash maqsadida bakteritsid yoritilishlardan foydalaniladi, Bunda maxsus lampalar yordamida hosil qilingan ultrabinafsha nurlarinig 0,254—0,257 mkm uzunlikdagi to'lqinlarga ega bo'lgan ydrug'lik nurlari yaxshi natija beradi

Ishlab chiqarish xonalari tabiiy, suniy va integral usullarda yoritilishi mumkin.Tabiiy yoritish tashqi tosiq konstruksiyalarga ornatilgan o'rinlarorqali amalga oshiriladi. Tabiiy tizimning yon tomondan, tepadan vaaralash yoritish usullari mavjud.

Suniy yoritish elektr yoritgichlar yordamida amalga oshiriladi. Yoritishning integral (aralash) tizimida tabiiy va suniy yoritish usullari birgalikda qollaniladi. Aniq ishlarni bajarishda tabiiy yorugTikdan foydalanish davomiyligi kamayadi. Bir, ikki va uch smenali ish tashkil etilganda tabiiy yorugTikdan foydalanish 50, 30 va 25 %ni tashkil etishi mumkin. Demak, tabiiy yoritish bor joyda suniy yoritishning bolishi ham zarur. Bundan tashqari, tabiiy yoritish tizimini tashkil etishda tomda fonarlarni ornatish ham kerak boladiki, bu yechimni hal etish qoshimcha mablag1 (bino umumiy narxidan 7 % miqdorida) talab qiladi.Shuningdek, fonuslarning borligi bir tomondan, ekspluatatsiya xarajatlarini (tozalab turish uchun) talab etsa, ikkinchi tomondan, qish davrida binodan issiqlikning yoqotilishiga, yozda esa binoni isishiga ham sabab boladi. Takidlangan holatlardan kelib chiqadigan xulosa shuki, ishlab chiqarish binolarini loyihalaganda bu masalalarga jiddiy etibor berish va konstruktiv yechimini asosli ishlab chiqmoq zarur. Bazi hollarda esa ishlab chiqarish binolarini tabiiy yoruglikdan foy-dalanmaydigan va fonussiz qilib qurish maqsadga muvofiq bolmoqda.

Shu bilan bir qatorda, faqat suniy yoruglikdan foydalanish ham ozining salbiy tomonlarini ko'rsatdi. Bular jumlasiga sanitariya-gigiyenik shartlarini tola qondirmaslik, ranglarni va soyalarni ajratish kabi masalalarni keltirish mumkin. Tabiiy yoritish mavjud bo’lmagan holarda xonalarda ultrabinafsha nur chiqaruvchi lampalami omatmoq zarur. Hali yoruglikning kishilar asabiga tasiri tola organilmagan. Shunga qaramay, dastlabki tadqiqotlar natijasidan malumki, kishilarning deraza orqali tashqi muhit bilan uzviy aloqada bolib turishlari ularning asab tizimlariga ijobiy tasir etadi.. Amaliyotda har ikkala yoritish tizimini tanlashda ishlab chiqarish xonalaridagi ish tartiblari chuqur organiladi va shu asosda tabiiy yoritish usuli qollanib kelinadi. Bazi hollarda, ayniqsa kop issiqlik ajralib chiqadigan sexlarda imoratlarni zamonaviy ko'rinishda fonarsiz qurish maqsadga muvofiq bolmay qoladi, chunki qimmat hisoblangan suniy shamollatishni tashkil etish bunday binolarda o'zini oqlamaydi. Yoritish tizimini tanlash masalasi hal etilar ekan, bunda iqtisodiy masalalami chetlab otib boImaydi. Agar tabiiy yoritishda deraza va fonuslar uchun ekspluatatsiya (tozalash, tamirlab turish) xarajatlari

sarf etilsa, suniy yoritishda bundan tashqari lampalami yonib turishi va shamollatish tizimini ishlatish uchun katta miqdordagi elektr energiyasi

sarf bo'ladi. Sluming uchun ham mutaxassislarning etiborini yoritishning ara-

laslashmasi ko'proq jalb etmoqda. Munda tabiiy va suniy yoritish tizimlarining ijobiy tomonlaridan foydalanishga diqqat qilinadi. Amaliyotda suniy yoritish tizimi bilan energetik bakalavrlar shugullansa, tabiiy yoritish tizimi masalalarini quruvchi-muhandislar hal etadilar. Tabiiy yoritish tizimini hal qilishning meyoriy jihatlari maxsus qurilish meyorlari va qoidalarida (QMQ «Tabiiy va suniy yoritish») yoki ishlab chiqarish korxonalarining tarmoq meyorlarida keltirilgan.

Meyorlash uchun tabiiy yoritish koeffitsiyenti (k.e.o) dan foydalaniladi. Bu koeffitsiyent ochiq osmon ostidagi yoritilganlikning foizi sifatida meyoriy hujjatda turli yoritish uchun moljallangan ochiq orinlar yoruglik texnik tavsiflari keltirilgan. Yon tomondan yoritish uchun moljallangan ochiq orinlar xonalarni juda ham notekis yoritadi. Eng yaxshi yoritilganlik derazalar yaqinida bo'lganligi sababli ish o'rinlarini shu yerda joylab turishadi. Derazadan uzoqda (bino chuqurligida) esa o’tish yo’laklari yoki yoritilganlik uncha talab etmaydigan ish orinlariloyihalanadi. Deraza yaqinini yoritish uchun derazalar devorning pastida ornatilishi, binoning chuqur qismini yoritish uchun esa derazalar devorning tepa qismida loyihalanadi.

Tomda ornatilgan uchburchak korinishidagi fonarlar bino orta qismini yaxshi va notekis yoritsa, trapetsiya korinishidagi fonarlar sal kamroq, lekin tekisroq yoritish imkoniyatini beradi. Togri burchakli fonarlar xonalarni yanada kamroq yoritishiga qaramay, notekisligi avvalgidan kora yaxshiroq bo'ladi. Zenit tipidagi fonarlar

(ayniqsa, ular shaxmat tartibida koproq ornatilsa) xonalarni yaxshiroq va yetarli darajada tekisroq yoritadi. Zenit fonarlari kvadrat, togri to'rtburchak, aylana va boshqa shakllarda boladi. Bularningyorug'lik otkazuvchanlik koeffitsiyenti ancha yuqori bolib, 0,8 ni tashkil etadi. Keyingi vaqtda esa fonarlarning takomillashgan ko'rinishlari ishlab chiqildi. Bular ananaviy turlardan samaradorliklari bilan farq

qiladi. Fonarlar olchami, sonlari va joylashtirilishi hisob boyicha aniqlanadi.