Konchilik ishi va metallurgiya

Zararli gazlar va ulardan ximoyalanish yullari

Xavo muxiti va tarkibi changlardan tashkari ishlab chikarish jaraenlarini amalga oshirish davrida yuzaga keladigan turli xil zaxarli gazlar va ximiyaviy moddalar bilan xam ifloslanadi. Bu atmosfera xavosini buzilishi bilan bir vaktda turli xil kasalliklarni kelib chikishga xam sabab buladi.

Ishlab chikarish jaraenida yuzaga kelaetgan zaxarli va zararli moddalar masalan, okindi suvlar, axlatlar, ishlangan gazlar («vыxlopnыe gazы»), radioktiv moddalar, biotsidlar va boshkalar ekosistemaga kelib tushgach izsiz yukolib ketmaydi. Ularning kichik konsentratsiyali mikdori xam uzok vakt ta’sir etishi, insonlarni, usimliklarni va xayvonlarni zaxarlashi mumkin. Ayrim zaxarli moddalar ozikani tayerlash va iste’mol kilish jaraenida xam ta’sir etishi mumkin. Masalan, zaxarli moddalar usimlikdan chorva mollariga, chorva maxsulotlari (sut, gusht) orkali insonga ta’sir etib, turli xil kasalliklarni kelib chikishiga sabab buladi.

Bundan tashkari zararli va zaxarli moddalar er yuzi iklimini, shuningdek, atmosferani, troposferani (atmosferaning pastki katlami), stratosferani (er yuzidan 10-80 km uzoklikdagi katlami) va kriosferani (er yuzining muzliklar va korliklar bilan koplangan yuzasi) xam uzgarishiga olib kelishi mumkin.

Iklimga ta’sir etuvchi muxim faktor – Erning issiklik balansidir. Albatta, bu kuesh nurlari ta’sirida yuzaga keladi. Xozirgi vaktda «Er – atmosfera» sistemasi issiklik tengligi xolatida bulib, erga tushadigan 100% kiska tulkinli kuesh nurlarining urtacha 18% ti atmosferada yutiladi (3% - bulutlar va 16% xavo orkali), 30% ti kosmosga kaytariladi (20% ti bulutlar va 6% xavo xamda 4% er yuzasi orkali). Kolgan 51% kiska tulkinli kuesh nurlari er yuzasida yutiladi. SHundan 21% kayta nurlanib uzun tulkinli nurlar kurinishida kaytadi, 30% ti esa sezilarli (7%) va yashirin (23%) issiklik kurinishida atmosferaga uzatiladi. Ushbu keltirilgan nurlar balansi Erning «Issiklik xujaligi» asosini tashkil etadi. Kabul kilingan nurlarning kaytgan nurlarga nisbati «albedo» deb ataladi. Maksimal kaytarish xususiyatiga ega bulgan absolyut ok jismning albedosi birga teng. Erning albedosi 0,30 ni tashkil etadi. Lekin, insoniyat tomonidan erdan notugri foydalanish, urmonlarni kesilishi, chul erlarni xaydalishi, sun’iy suv xavzalarini barpo etilishi, atrof-muxitga minglab tonna chikindilarni chikarilishi, ishlab chikarish jaraenlari natijasida tonnalab zaxarli gazlar va moddalarning atmosferaga chikarilishi issiklik balansini uzgarishiga olib kelmokda. Masalan, xavo tarkibiga karbonat angidrid gazining oshishi ma’lum mikdorda iklimni isishiga olib kelishi mumkin. Karbonad angidrid gazi rangsiz gaz bulib, uning sof, toza xavo tarkibidagi mikdori 0,03% ni tashkil etadi. Ushbu gaz tirik organizmlarni nafas olishida, neft va gazni ekish jaraenida, bug‘ kozonlarida, issiklik elektr stansiyalarida, avtomobil ishlashi vaktida ajralib chikadi. Keyingi yuz yil ichida xavo tarkibidagi karbonad angidrid mikdori 14% ga, xozirgi vaktda esa xar yili 0,4% ga oshib bormokda. Industrial era (taxminan 1860 yillar) dan xozirgi vaktgacha 140 mlrd. tonnaga yakin uglerod atmosferaga chikarilgan, xozirgi vaktda esa atmosferaga jaxon buyicha yiliga 8 mlrd. tonnaga yakin uglerod chikarilmokda. Ushbu gazning xavo tarkibidagi mikdorini oshib borishi atmosferada ma’lum katlam xosil kilib, issiklikni kosmosga uzatilishini susaytiradi.Bu esa uz navbatida Er yuzi xaroratini ma’lum darajada oshishiga olib kelishi mumkin. Xavo tarkibida karbonad angidrid gazining ma’lum mikdorda oshishi natijasida 2030 yilga borib xavoning isishi 1,5-2,5^oS ga etishi taxmin kilinmokda. Xaroratning oshishi esa okean satxining kutarilishiga olib keladi. Xozirgi vaktda, keyingi 100 yil ichida xarorat 0,5^oS ga, okean satxi esa 10-15 sm.ga kutarilganligi kayd etilgan.

1987 yili Garbiy Berlinda bulib utgan Xalkaro Simpoziumda kayd etilishicha, ishlab chikarishda sovutuvchi suyukliklarni, turli xil turdagi aerozol kurinishiga ega tozalovchi vositalarni va uglevodorodlarni (freonlarni) keng ishlatilishi Antraktida «Ozon tuynugi» (Kora tuynuk)ni xosil bulishiga olib kelgan. Amerikalik olimlarning baxolashiga «Ozon tuynugining» 1987 yilgi ulchami AKSHning maydoniga teng kelgan. Xozirgi ma’lumotlar buyicha esa uning ulchami Evropa kit’asining ulchami (20507000 kv. km) bilan barobardir.

Oddiy misol, birgina kosmetik va shunga uxshash kichik aerozol ballonlarni ishlatilishi natijasida yiliga 50 ming tonna freon atmosferaga chikariladi. Bu albatta stratosferadagi ozon katlamini emirilishiga olib keladi.

Bundan tashkari millionlab kishilar xavoning ifloslanishi va ifloslangan suvdan iste’mol kilish okibatida jigar kasalligi, rak kasalligi, turli xil yukumli va allergik kasalliklar bilan kasallanmokda.

YUkorida keltirilgan gaz va zararli moddalardan tashkari oltingugurt, simob, kurgoshin, asbest, uglerod oksidi (SO), oltingugurt oksidi, azot oksidi, uglevodorodlar, ammiak va shunga uxshash minglab zaxarli moddalar ishlab chikarish chikindilari sifatida atmosferaga chikarilmokda. Zoolog Drisherning kayd etishicha xar yili atmosferaga insoniyatning faoliyati tufayli 40 ming xilga yakin zaxarli va zararli moddalar chikindi sifatida chikarilmokda. Masalan, bitta avtomobil yiliga urtacha 297 kg SO, 39 kg uglevodorod (konserogin birikmalar), 10 kg azot oksidi, 2 kg chang, 1 kg oltingugurt ikki oksida va 0,5 kg kurgoshin birikmalarini chikaradi. Xozirgi vaktda sanoat va avtomobil transporti tomonidan atrof-muxitga chikariladigan uglerod oksidining yillik mikdori taxminan 8 million tonnaga etadi.