Konchilik ishi va metallurgiya” fakul`teti “umumkasbiy va iqtisodiy fanlar” kafedrasi

10.4. Korxona rentabelligi
Xo‘jalik faoliyati samaradorligining umumlashtiruvchi mezon ko‘rsatkichi rentabellikdir.
Rentabellik - xo‘jalik faoliyatining samaradorlik darajasini bildiruvchi ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib, u ma`lum vakt (yil,oy,kvartal) davomida ishlab chiqarish faoliyatining foydaliligi (yoki zararliligini) ko‘rsatadi.
Korxona rentabelligi olingan foydani kilingan sarflarga takkoslash orkali aniklanadi va u foizlarda o‘lchanadi.
Rentabellik nazariyasida uning bir kancha turlari mavjud bo‘lib, ular jumlasiga kuyidagilar kiradi:
" sotish rentabelligi;
" asosiy faoliyat rentabelligi;
" xususiy kapital rentabelligi;
" asosiy kapital ( fondlar ) rentabelligi;
" permanent kapital rentabelligi;
" aylanma kapital rentabelligi;
" karzga olingan kapital rentabelligi;
" real asosiy kapital rentabelligi;
" investirlangan kapital samaradorligi.
1. Sotish rentabelligi deganda, xar bir sotilgan maxsulot summasiga kancha xarajat kilinganlik darajasi tushuniladi.
Demak, bu ko‘rsatkich sotilgan maxsulot kiymati bilan ana shu maxsulotni ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarni takkoslash asosida yuzaga keladi. Bunday koeffitsient baxolash siyosatidagi o‘zgarishlarni va sotilgan maxsulot tannarxini nazorat kilish bo‘yicha korxonaning kobiliyatini tavsiflaydi.
Sotish rentabelligini kuyidagi formula orkali ifodalash mumkin

2. 
   Asosiy faoliyat rentabelligi- ishlab chiqarishning foydaliligi, natijaliligidir. Bu ko‘rsatkich ishlab chiqarish samaradorligini tavsiflaydi va quyidagicha ifodalanadi:
   

3. Xususiy kapitalning rentabelligi - korxona (firma), tarmok xususiy kapitalining foydaliligi va natijaliligidir. U kuyidagi formula yordamida aniklanadi

Bunday koeffitsient xususiy kapitaldan foydalanish darajasini, ya`ni korxona tomonidan xususiy kapitalning o‘rtacha kiymatiga kancha sof foyda olinganligini ko‘rsatadi

4. Asosiy kapital (fondlar) rentabelligi - asosiy fondlar va boshka oborotdan tashkari aktivlarning foydaliligi. U kuyidagicha aniklanadi.

5. Permanent kapital rentabelligi - permanent kapitalning foydaliligi, natijaliligidir. U kuyidagi formula yordamida aniklanadi

6. Aylanma kapitalning rentabelligi - aylanma kapitalning foydaliligi, natijaliligi. U xar bir so‘mli aylanma kapitaldan qancha foyda olish mumkinligini ko‘rsatadi.Uni kuyidagi formula asosida aniklash mumkin

7. Qarzga olingan kapitalning rentabelligi - qarzga olingan kapitalning foydaliligi, unumliligi. U kuyidagicha aniklanadi

Bu koeffitsient xar bir so‘mli karzga olingan kapital kancha foyda keltirganligini ifodalaydi.

8. Real asosiy kapitalning rentabelligi uning foydaliligini ifodalaydi va xar bir so‘mli real asosiy kapital kancha so‘m foyda keltirganligini ko‘rsatadi. U kuyidagi formula asosida aniklanadi

9. Investirlangan kapital rentabelligi - investitsiya mablag‘larining natijaliligi, foydaliligi. Bu ko‘rsatkich investitsiya tufayli olingan mablag‘larning kanchalik samara berishini ifodalaydi va kuyidagi formula orkali aniklanadi:

Rentabellik darajasi ko‘rsatkichining yukori bo‘lishi korxona (firma) ixtiyoridagi asosiy va aylanma fondlardan okilona foydalanilayotganini va korxona (firma)ning ma’lum mikdorda foyda (daromad) olayotganligini ko‘rsatadi.

Rentabellik darajasini ko‘tarish uchun sanoatning barcha tarmoklari va korxonalari sotilgan maxsulot xajmini oshirishga, uni ishlab chiqarish uchun sarflanayotgan xarajatlarni kamaytirishga, ishlab chikarilgan maxsulot sifatini oshirishga karatilgan tadbirlarni amalga oshirishlari zarur.