Konchilik” fakulteti “Noyob va radioaktiv metallar rudalarini qazish va qayta ishlash” kafedrasi

MINERALLARNING FIZIK VA KIMYOVIY XOSSALARI, ULARNI O’RGANISH

ISHNING MAQSADI:

Talabalar minerallar tog’ jinslari haqida ma’ruzada olgan nazariy bilimlarini mustahkamlash uchun, jinsni hosil qiluvchi asosiy minerallarning, hamda tog’ jinslarining qo’yidagi tavsiflarini o’rganadilar:

• 
  minerallarning fizik xossasi va xususiyatini;
  
• 
  minerallarining kimyoviy tarkibini va kimyoviy klassifikatsiyasi bo’yicha qaysi guruhga ta’luqli ekanligini;
  
• 
  asosan qaysi tog’ jinslarida ko’p uchrashishini;
  
• 
  tog’ jinslarining mineralogik tarkibini
  
• 
  tog’ jinslarining strukturasi va teksturasini.
  

NAZARIY QISM

Yer qobig`ining ichida va uning sirtida bo`lib turadigan xilma-xil fizik-ximiyaviy jarayonlar natijasida vujudga kelgan tabiiy ximiyaviy birikmalar yoki sof tug`ma elementlarni minerallar deb yuritiladi. Ya'ni ular yer qobig`idagi mavjud bo`lgan ma'lum fizik-ximiyaviy va termodinamik (temperatura, bosim, komponentlar tarkibi) sharoit mahsulotidirlar.

Tabiatda mineral har хil ko’rinishda uchraydi: qattiq, suyuq va gazsimon.

Masalan qattiq holatdagi minerallarga, kvarts ortoklaz, malaxit, suyuq holatdagi minerallarga simob, suv, neft; gazsimon holatdagi minerallarga karbonat angidrid, sul’fat angidrid,vulqon gazlari va boshqalar kiradi.

Hozirgi vaqtda ma'lum bo`lgan va mineralogiya kursida tekshiriladigan 3000 ga yaqin minerallarni juda oz qismi tabiatda keng tarqalgan bo`lib, ular asosan tog` jinslarining tarkibida uchraydilar. Shuning uchun ham ularni jins hosil qiluvchi minerallar deb yuritiladi.

Jins hosil qiluvchi minerallar tog’ jinslarini tuzuvchi asosiy tarkibiy qismi bo’lib, ular kam uchraydigan yoki ko’p uchraydigan tog’ jinslarining fazoviy va mexanik xossalariga ma’lum darajada ta’sir qiladi. Minerallarning kimyoviy tarkibiga va fizikaviy xossalarga aynan shu nuqtai nazardan qarash kerak. Shuning uchun ham talabalar tajriba mashg’ulotida asosiy jins hosil qiluvchi minerallarni kimyoviy tarkibi va fizikaviy xossalari, qaysi jinslarda uchrashi, qurilish va xalq xo’jaligining boshqa tarmoqlarida ishlatish usullari bilan tanishuvi kerakdir.

1. 
   Minerallarning fizik xossalari
   

Minerallarning fizik xossalariga ularning rangi, tiniqligi, yaltiroqligi, shaffofligi, sinishi, qattiqligi, solishtirma og’irligi va boshqa xossalari kiradi.

Minerallarning rangi ularning kimyoviy tarkibi, tuzilishi va ba’zi rang beruvchi organik moddalarning turiga bog’liq bo’lib oq kulrang, yashil, sariq, qizil, qora, qoramtir, ko’k, jigarrang, pushti va boshqa tuslarda uchraydi.

Tabiiy birikmalarning rangi kelib chiqishiga ko’ra uch xil bo’ladi:

1. 
   Idioxromatik (doimiy),
   
2. 
   Alloxromatik (o’zgaruvchan),
   
3. 
   Psevdoxromatik (qalbaki).
   

Minerallarning o’ziga xos rangi idioxromatik deb yuritiladi. Minerallardarangning paydo bo’lishi uning tarkibidagi xromofor, ya’ni rang beruvchi kimyoviy elementlarning borligiga bog’liq.

Alloxromatiya grekcha tashqi, chet va boshqa demakdir. Bir meneralning bir necha xil rang va tuslarda bo’lishini ko’plab uchratish mumkin. Minerallarning xromoforlar bilan bog’liq bo’lmagan ranglari alloxromatik ranglar deb yuritiladi.

Psevdoxromatizm (qalbaki)-ayrim shaffof minerallar tovlanib turadi, bu ulanish tekisligi darzlarining ichki yuzasidan yoki qandaydir aralashmalar yuzasidan tushayotgan nurning qaytishi-interferensiyasi bilan bog’liq.