Konchilik” fakulteti “konchilik ishi” kafedrasi “geodeziya”

Tuzilishi

H1	eng aniq	1 klass ni velirlashda	±0,5 mm 1 km da (to‘g‘ri va teskari yurishda)	adilakli
N2	«	II «	±1 mm «	«
NS2	«	«	« «	o‘zicha o‘rnashuvchi
N3	aniq	III «	±4 «	adilakli
NS3	«	« «	« «	o‘zicha o‘rnashuvchi
NS4	«	IV «	±8 bir yurishda	« «
NT	texnikaviy	texnikada	±15 «	adilakli
NTS	«	«	« « «	o‘zicha o‘rnashuvchi
NLS	«	«	±30 »	qiya nurli

Kompensatorli nivelir shifriga K harfi qo‘shiladi. Masalan, N—05K, N—3K, N—10K kabi. N—3, N—10 va N—10K nivelirlari ham gorizontal burchak o‘lchash uchun limbli qilib ishlangan, ularning shifriga L harfi qo‘shiladi. Masalan, N—10KL (N—10 nivelirli kompensatorli, limbli). GOST 10528-76 ga binoan, nivelirdagi iplar to‘ri 16.5-shakldagicha ishlanib, N—3 va N—10 da gorizontal ip uchlari aylanadan radiusning kamida to‘rtdan bir qismicha qochib turadi.

Rossiyada chiqadigan nivelirlar bilan bir qatorda, boshqa davlatlarda chiqariladigan Ni—025, Ni—050, Ni—007 (Germaniyadagi «Karl—seyse» firmasi), Ni—A3, Ni—B3, Ni—V4, Ni—V6 (Vengriyadagi MOM zavodi), Aga firmasi chiqargan kompensatorli lazeraviy «Geoplan 300» kabi nivelirlar ham ishlatiladi.
Keyingi vaqtda nivelirlash ishlarida LN—56 shifr-li (lazeriy nivelir) va LV—5 shifrli (lazeriy vizir) asboblar ham ishlatilmoqda.

15.5-shakl.
Nivelir asosan taglik, silindrik adilak va ko‘rish trubasidan iborat bo‘lib, ilgari bu bo‘laklarning bir-biriga bo‘lgan munosabatiga qarab: quyma, adilak va trubasi taglikdan olinadigan, trubasi olinib, adilagi taglikda turadigan nivelirlarga bo‘lingan. Hozirgi nivelirlar quyma qilib chiqariladi. Bularda adilak, truba va taglik bir-biridan ajralmas qilib ishlangan bo‘ladi. Nivelirlar yordamida sanoq maxsus ishlangan nivelir reykalaridan olinadi.
Nivelir reykalari va sanoq olish. GOST 11158-76 ga binoan nivelir reykalarn RN-05, RN-3 va RN-10 kabi belgilar bilan chiqariladi. Bu belgilashdagi oxirgi, raqam—1 km dagi nivelirlash xatosining qiymati. RN-05 bir tomonli shtrixli bo‘lib, I, II klass nivelirlashda ishlatiladi. RN-3 ikki tomonli, shkalali bo‘lib, III va IV klass nivelirlashda ishlatiladi. RN-10 texnikaviy nivelirlashda qo‘llaniladi. GOST 15095-69 ga ko‘ra PH1, PH2, RN3, RN4 va RNT belgili reykalar ham chiqariladi. Reykalar 1500, 3000 va 4000 mm li bo‘ladi. RN-10 da 4000 mm li reyka ishlatiladi. Reykalar yig‘ma (16.6-shakl, e) va butun (16.6-shakl, a) qilib ishlanadi. Yig‘ma reyka belgisida S harfi qo‘shib yoziladi. YOzuvlar to‘g‘ri va teskari bo‘ladi. To‘g‘ri reyka belgisiga P harfi qo‘shiladi. Masalan, RN-3P 4000 S, ya’ni (III) klass nivelirlashda ishlatiladigan, to‘g‘ri, 4000 mm li nivelir reykasi, yig‘ma. Markaga osiladigan reyka 1200 mm li bo‘lib, u osma reyka deyiladi (16.6-shakl, g).

15.6-shakl. Nivelir reykalari, bashmaklar, temir qoziq;
a—reykaning qora tomoni, b— va v—qizil tomoni, g—osma reyka, d—va e—bir tomonlama qo‘shaloq reykalar, j, z—bashmaklar, i—temir qoziq (kostil).
Texnik nivelirlarda butun va yig‘ma reykalar ishlatiladi; ularning bo‘yi 2—4 m, eni 8—10 sm, qalinligi 2—3 sm bo‘ladi va quruq qarag‘aydan yasaladi. Reyka bir tomonli yoki ikki tomonli bo‘ladi. Bir tomonli reykada yozuv va bo‘laklar bir tomonda bo‘lib, har metr oralatib qizil va qora rangda yoziladi. Ikki tomonli reykaga bir tomonga yolg‘iz qora rangda, ikkinchi tomoniga esa qizil rangda yoziladi. SHunga ko‘ra, bu tomonlar reykaning qora va qizil tomonlari deb yuritiladi. Qora tomonda reyka tagidan boshlab, santimetrli oq va qora bo‘laklarga bo‘linadi. 3 m li reykada yozuvlar 0 dan boshlanib, 3000 da tugaydi. Bo‘laklarning har detsimetri E shaklidagi belgidan boshlanadi va qiymati dm birlikda yoziladi. Har metr 10 detsimetrga, detsimetr 10 sm ga bo‘lingan. Bir bo‘lak (shashka) qiymati 1 sm. Qizil tomonda yozuvlar 0 dan boshlanmay, balki boshqa bir katta sondan, masalan, 4687 mm dan (butun reykada) yoki 4468 mm dan (yig‘ma reykada) boshlanadi. 15.6-shaklda 4800 va 4700 dan boshlangan. Bu reykalar juft reykalar deyiladi. Truba teskari tasvir berganidan reyka yozuvlari teskari bo‘ladi. Qora va qizil tomon sanog‘i 100 mm ga farq qiladigan reykalar ham ishlatiladi. Ba’zan qora va qizil yozuvlar reykaning bir tomonida bo‘ladi. Ba’zi reykalarda qora va qizil tomon yozuvlari 0 dan boshlanadi, lekin qizil tomon bo‘laklarining qiymati 1 sm emas, balki 1,1 sm bo‘ladi. Sanoqlar tekshirilganda qizil tomon sanog‘i 1,1 ga ko‘paytiriladi.
Reykadan sanoq olish. Nivelirlashda reykalar ezilmaydigan qattiq joy yoki erga mustahkam qoqilgan yog‘och yoki temir qoziqlar ustiga vertikal holda qo‘yiladi. Nivelir yo‘lini punktlarga bog‘lashda erga qoziq qoqilmay, ko‘tarib yurib kerakli joyga qo‘yiladigan maxsus moslama (bashmak) (16.6-shakl, j, z) ustidagi bo‘rtmaga qo‘yiladi. YUmshoq joylarda nivelirlashda erga kostil deyiladigan muvaqqat temir qoziq qoqiladi (15.6-shakl, i).
Texnikaviy nivelirlashda reyka bo‘laklaridan sanoq to‘rning o‘rta ipidan millimetr aniqligida olinadi. Bunda ko‘rish maydonining tepasidan pastga tomon o‘rta ipgacha avval yozuvli metr va detsimetr, keyin yozuvsiz santimetr bo‘laklarining soni aniqlanadi, oxirda santimetrning o‘ndan biri ko‘zda chamalab olinadi. Shakl bo‘yicha tt₁ dagi sanoq 1770 mm.