«kompyuter tizimlari» kafedrasi «himoyaga»

Har  qanday  axborot  tizimi  bizni  qamragan  real  dunyoning  ba’zi  tomonlarini 

yoki predmet sohasini yoki muammoni yoritishi mumkin. 

Muammoli  muhit  vaqti  o‘zgarishi  bilan  o‘zgarishi,  ya’ni  ob’yektlar 

xususiyatining o‘zgarishida, eski ob’yektlarning yo‘qolishi va yangilarining paydo 

bo‘lishida  ifodalanadi.  Bu  o‘zgarishlar  voqealar  natijasida  bo‘lib  o‘tadi. 

Voqealarning  ketma-ketligi  jarayonni  tashkil  etadi.  Har  qanday  axborot  tizimi 

ob’yektlarning  o‘zlari  bilan  emas,  mavjudiy  borliq  singari,  balki  ularning  belgili 

yoritqichi-idenfikatori bilan ishlaydi.  

Belgi  –  idenfikatorlarning  bosh  vazifasi  –  ob’yektni  guruhdagi  turdosh 

ob’yektlardan  farqlash.  Ob’yektning  idenfikatori,  umumiy  aytganda,  ob’yektning 

xususiyati  haqida  yoki,  ya’ni  shunga  o‘xshash,  uning  u  yoki  bu  sinfga  tegishligi 

haqida hech qanday axborot bermasligi mumkin.  

Ma’lumotlar. 

Belgili  shaklda  ifodalangan  ob’yekt  yoki  ob’yektlarning 

muomalasi haqidagi axborotlar ma’lumotni tashkil qiladi. 

Bu ma’lumotlar inson yoki qandaydir texnik qurilma tomonidan qabul qilinishi 

va  tegishli  tarzda  interpretatsiya  qilinishi  mumkin.  Ma’lumotlarning  tavsifli 

xususiyati  shu  hisoblanadiki,  ya’ni  ularni  bir  belgili  tizimdan  boshqasiga  qayta 

kodlash  axborotni  yuqotmagan  holda  o‘tkazish  mumkin.  Belgili  ifodalanishning 

bunaqangi  xususiyatining  ahamiyati  –  mavjud  predmetli  holatning  qabul 

qiluvchiga  yo‘naltirilgan,  belgilarning  har  xil  tizimlarida  ifodalanish  imkonini 

beradi. 

Ma’lumotlar  bazasini  qurishda  insonga  yo‘naltirilgan  mantiqiy  ifodalanish 

haqida  va  uzoq  muddatli  xotira  qurilmasiga  yo‘naltirilgan  jismoniy  ifodalanish 

haqida gapirish an’anaga aylangan. 

1.1.1-rasmda  predmet  sohasining  ma’lumotlar  bazasida  ifodalanishi  bilan 

bog‘liq asosiy tushunchalar keltirilgan. 

---

 

1.1.1-rasm. Ma’lumotlar bazasida predmetli muhitning ifodalanishi. 

Ma’lumotlarning  joylashuvi  va  xotira  qurilmasida  ularning  o‘zaro  aloqalari 

haqida  gapirishdan  oldin,  o‘zigan  xos  ma’lumotlar  modelini  yaratgan  holda, 

ma’lumotlar o‘zaro bog‘liqligini mantiqiy darajada keltirish lozim. 

Shunday  qilib,  predmet  sohasining  barcha  ob’yektlarida  yozuv  tarkiblari  va 

ularning  o‘zaro  aloqasi  aniqlandi,  ya’ni  predmet  sohasining  ma’lumotlar  modeli 

vazifalashtirildi.  Ma’lumotlar  modelining  asosiy  vazifasi  saqlash  ahamiyatlari 

bilan  bog‘liq,  chalg‘itadigan  detallarsiz  axborot  kartinasini  to‘liq  namoyon  etish 

imkonini  berishdan  iborat.  U  ma’lumotlar  bankida  saqlanayotgan  har  qanday 

ma’lumotni olish mexanizmini ishlab chiqishda yordam beradigan asbobdir. 

Modelosti  amaliy  programmalashda  foydalaniladigan  ma’lumotlarning 

yozilishini  aniqlaydi.  Yaxlit  model  asosida  ko‘plab  har  xil  podmodellarni  tashkil 

etish  mumkin.  Ular  nazariy  jihatdan  ma’lumotlarning  umumiy  modelidan  kuchli 

farq qilishi mumkin. Ma’lumotlarning asosiy modelini qaraymiz: 



 tizimli; 



 merarxik; 



 relyatsion; 

 

Ma’lumotlarning tarmoq modeli. 

Real dunyodagi ob’yektlarning muomalasi 

qandaydir  tarmoq  ko‘rinishida  namoyon  etilishi  mumkin.  Bu  namoyishlar  real 

mavjudlikning  ko‘rgazmali  kartinasini  yetarlicha  chizadi  va  bundan  tashqari, 

---

shunga  talabgorlik  qiladiki,  ya’ni  axborot  tizimining  uzoq  muddatli  xotirasida 

tabiiy holatda qayd etilishi mumkin. 

Ma’lumotlar tarmoqli modelining namunasi 1.1.2-rasmda keltirilgan. 

 

1.1.2-rasm. Ma’lumotlar tarmoqli modelining namunasi. 

Tarmoqning har bir uzeli real dunyoning turdosh ob’yektlari guruhini namoyon 

qiladigan  ma’lumotlar  elementiga  mos  keladi.  Unda  mavjud  tarmoqdagi  har  bir 

uzelda tegishli idenfikator bo‘ladi. Masalan, shifr detali.