Kompyuter tarmoq. P. Qalxanov

E 

– mail dir. 

E –

 mail  elektron 

xatlar  tizimidir.  Tarmoqdagi  munozaralarni  ta`minlash  borasida  yangiliklar  guruhi  deb 

nomlanuvchi global holda tarqalgan tizim belgilangan. Ana shu tizimlardan eng mashxuri Usenet  

yangiliklar  guruhidir.    Internet  xizmati  yiroqlashtirilgan  komp`yuter  tarmog`i  bilan  bog`lanish 

hamda  uning  resurslaridan  foydalanish  imkonini  beradigan  tizim  bu  –  Telnet  dir.  Nihoyat 

internetda IRC (chat) tizimi bor.  Bu tugmalar yordamida jonli muloqotga kirishish mumkin. IRC 

–  bu  jonli  muloqotda  bo`lish  va  foydalanuvchiga    klaviatura  orqali  Internet  imkoniyatlaridan 

foydalanish imkonini beradi.  

---

 

3 

        Internet  –  bu  Internet  texnologiyasi,  dastur  ta`minoti  va  qaydnomalari  asosida  tashkil 

etilgan, hamda ma`lumotlar bazasi va elektron xujjatlar bilan kollektiv ravishda ishlash imkonini 

beruvchi  korxona  yoki  kontsern  miqyosidagi  yagona  informatsion  muhitni  tashkil  etuvchi 

komp`yuter  tarmog`idir.  Internet  boshqa  komp`yuter  tarmoqlaridan  quyidagi  bilan  farqlanadi. 

Bir yoki bir nechta serverlardan tashkil etilgan tarmoq mijozi undagi elektron xujjat, ma`lumotlar 

bazasi va fayllardan foydalanish uchun, ularning qaysi serverda, qaysi direktoriyada qanday nom 

bilan saqlanganligini, ularga kirish usul va shartlarini bilishi zarur bo`ladi. Internetda esa bunday 

noqulayliklarni  oldi  olingan  bo`lib,  uning  foydalanuvchisi  bunday  ma`lumotlarni  bilishi  shart 

emas.  Bundan  tashqari,  Internet  tarmog`ida  mavjud  bo`lgan  barcha  elektron  xujjat  va 

ma`lumotlar  bazasini  giper  bog`lanishlar  yordamida  o`zaro  bog`lab  yagona  informatsion  muhit 

qurish,  unda  qulay  informatsion  qidiruv  tizimlarini  tashkil  etish  mumkin  bo`ladi.  Internet  o`z-

o`zini  shakllantiruvchi  va  boshqaruvchi  murakkb  tizim  bo`lib,  asosan  uchta  tarkibiy  qismdan 

tashkil topgandir: 

•

 

Texnik 

•

 

Dasturiy 

•

 

Informatsion          

        Internetning  texnik  tarkibiy  qismi  har  xil  turdagi  komp`yuterlar,  aloqa  kanallari(telefon, 

sputnik,  shisha  tolali  va  boshqa  turdagi  tarmoq  kanallari),  hamda  tarmoq  texnik  vositalari 

majmuidan  tashkil  topgandir.  Internetning  ushbu  texnik  vositalarining  barchasi  doimiy  va 

vaqtinchalik asosda faoliyat ko`rsatishi mumkin. Ulardan ixtiyoriy birining vaqtinchalik ishdan 

chiqishi Internet tarmog`ining umumiy faoliyatiga aslo ta`sir ko`rsatmaydi. 

        Internetning  dasturiy  ta`minoti  tarmoqqa  ulangan  xilma-xil  komp`yuterlar  va    tarmoq 

vositalarini  yagona  standart  asosida  muloqot  qilish,  ma`lumotlarni  ixtiyoriy  aloqa  kanali 

yordamida  uzatish  darajasida  qayta  ishlash,  axborotlarni  qidirib  topish  va  saqlash,  hamda 

tarmoqda  informatsion  xavfsizlikni  ta`minlash  kabi  muhim  vazifalarni  amalga  oshiruvchi 

dasturlar majmuidan iboratdir. 

        Internetning  informatsion  tarkibiy  qismi  Internet  tarmog`ida  mavjud  bo`lgan  turli  elektron 

xujjat,  grafik  rasm,  audio  yozuv,  video  tasvir  va  hokazo  ko`rinishdagi  axborotlar  majmuasidan 

tashkil topgandir. Ushbu tarkibiy qismning muhim xususiyatlaridan biri, u butun tarmoq bo`ylab 

taqsimlanishi  mumkin.  Masalan,  shaxsiy  komp`yuteringizda  o`qiyotgan  elektron  darsligingizni 

matni bir manbadan, rasmlari va tovushi ikkinchi manbadan, video tasvir va izoxlari esa uchinchi 

manbadan yig`ilishi mumkin. Shunday qilib, tarmoqdagi elektron xujjatni o`zaro moslashuvchan 

giper bog`lanishlar orqali bir necha manbalar majmuasi ko`rinishida tashkil etish mumkin ekan. 

Natijada  millionlab  o`zaro  bog`langan  elektron  xujjatlar  majmuasidan  tashkil  topgan 

informatsion  muhit  xosil  bo`ladi.  Bir  qarashda  inernetning  texnik  tarkibiy  qismi  blan 

informatsion tarkibi o`zaro o`xshashdek tuyuladi. Chunki ikkla xolda ham biz «birni ko`plikka» 

usulda  tashkil  etilgan  ob`ektlar  borligiga  duch  kelamiz.  Aslida  bunday  emas.  Texnik  nuqtai 

nazardan  internetda  mavjud  bo`lgan  ixtiyoriy  komp`yuter  ko`plab  komp`yuterlar  bilan 

bog`langan  bo`ladi.  Bunday  bog`lanish  «XARMSK»(    Net)  deb  ataladi.  Informatsion  nuqtai 

nazardan  internetda  e`lon  qilingan  har  bir  elektron  xujjat  tarmoqdagi  bir  nechta  xujjatlar  bilan 

o`zaro  bog`lanishda  bo`lishi  mumkin.  Bu  xoldagi  informatsion  bog`liqlik  «to`r»  (Web)  nomini 

olgan. Shunday qilib, «tarmoq»( Net) haqida so`z yuritilganda o`zaro bog`langan komp`yuterlar 

majmuasi  tushunilsa,  «to`r»  (Web)  haqida  so`z  yuritilganda  esa  yagona  informatsion  muhitni 

tashkil  etuvchi  elektron  xujjatlar  majmuasi  tushuniladi.  Amaliyotda  internetning  real,  fizik 

bog`lanishlar orqali tashkil topgan tarmog`idagi komp`yuterlar bilan virtual informatsion fazoni 

tashkil etuvchi elektron xujjatlari har xil manzillar yordamida ifodalanadi. 

        Internetda  axborot  almashish  standart  qoidalar  asosida  amalga  oshiriladi.  Internetdagi 

ma`lumotlarni uzatish qoidalari qaydnomalar deb ataladi. Internet tarmog`ining ishlash printsipi 

TCP/IP  (Transmission  Control  Protocol/Internet  Protocol  –  ma`lumotlarni  uzatish 

qaydnomasi/Internet qaydnomasi) dan foydalanishga  asoslangan. TCP/IP  qaydnomalari  Internet 

global  tarmog`ida  ham,  shuningdek  boshqa  ko`pgina  lokal  tarmoqlarda  ma`lumotlarni  uzatish 

uchun xizmat qiladi. Albatta, Internetdan foydalanuvchilarga  TCP/IP qaydnomalari haqida hech 

---

 

4 

qanday  maxsus  bilim  talab  qilinmaydi,  biroq  umumiy  tavsifdagi,  echilishi  mumkin  bo`lgan 

muammolarni hal qilish uchun asosiy ishlash printsiplarini tushunish, xususan elektron pochtalar 

tizimini  joylashtirish  (sozlash)ni  bilish  kerak.  Shuningdek,  TCP/IP  qaydnomalari  Internetning 

boshqa bazali qaydnomalari FTP va TelNet qaydnomalari bilan uzviy bog`langan. 

        Ko`pchilik foydalanuvchilar TCP/IP ni bitta dastur deb o`ylashadi. Aksincha, u tarmoqning 

bir  vaqtning  o`zida  ma`lumot  uzatish  uchun  ishlab  chiqilgan,  o`zaro  bog`langan 

qaydnomalarning  butun  bir  dasturlar  oilasidir.  TCP/IP  tarmoqning  dasturlar  qismi  bo`lib,  

TCP/IP  oilasidagi  har  bitta  qism  ma`lum  bir  aniq  maqsadga  qaratilgan:  elektron  pochtalarni 

yuborish,  tizimga  olis  masofalardan  kirishni  ta`minlash,  fayllarni  manzillarga  jo`natish, 

xabarlarga yo`l ko`rsatish yoki tarmoqlardagi buzilishlarni talqin qilish.   

        TCP/IP  tarkibiga  kiruvchi  turli  servis  va  ularning  bajaradigan  vazifalariga  qarab  har  xil 

sinflarga bo`linadi. Quyida qaydnoma guruhlari va ularning vazifalari keltirilgan. 

        TCP  (Transmission  Control  Protocol)  –  qabul  qiluvchi  va  uzatuvchi  komp`yuterlarning 

mantiqiy bog`lanishiga asoslangan ma`lumotlarni uzatilishini qo`llab-quvvatlovchi qaydnoma. 

        UDP  (User  Datagram  Protocol)  –  mantiqiy  bog`lanishlar  o`rnatilmasdan,  ma`lumotlar 

uzatilishini  qo`llab-quvvatlaydi.  Bu  yuboruvchi  va  qabul  qiluvchi  komp`yuterlar  o`rtasida 

oldindan bog`lanish o`rnatilmasdan ma`lumotlarni yuborishni anglatadi. 

        IP (Internet Protocol) – ma`lumotlarni uzatishni ta`minlaydi. 

        RIP  (Routing Information Protocol) – manzilga xabarlarni etkazuvchi eng yaxshi yo`llarni 

tanlovchi qaydnomalardan biri. 

        OSPF (Open Shortes Path First) – yo`llarni aniqlovchi muqobil qaydnoma. 

        ARP (Adress Resolution Protocol) – tarmoqdagi komp`yuterning sonli manzilini aniqlaydi. 

        DNS  (Domain  Name  System)  –  tarmoqdagi  komp`yuterlarni  nomlari  bo`yicha  sonli 

manzilini aniqlaydi. 

        RARP  (Reverse  Adress  Resolution  Protocol)  –  tarmoqdagi  komp`yuterlarning  manzilini 

aniqlaydi, biroq  ARP ga teskari holatda. 

        Amaliy  servislar  –  bu  shunday  dasturlarki,  ulardan  foydalanuvchi  yoki  komp`yuter  har  xil 

xizmatlar uchun ruxsat oladi. 

        BootP  (Boot  Protocol)  –  serverning  boshlang`ich  ma`lumotlarini  o`qish  bilan  tarmoqdagi 

komp`yuterlarni ishga tushiradi. 

        FTP (File Transfer Protocol) – komp`yuter o`rtasida fayllarni bir-biriga uzatadi. 

        TelNet  (Telephone  Network-telefon  tarmog`i)  –  tizimga  uzoqdagi  terminal  ruxsatini 

ta`minlaydi,  ya`ni  bitta  komp`yuterdan  foydalanuvchi  boshqa  uzoqdagi  komp`yuter  bilan  xuddi 

qo`lidagi klaviaturada ishlayotgandek muloqot qiladi. U uzoqqa uzatish qaydnomasidir. 

        Shlyuzli  qaydnomalar  –  tarmoq  bo`ylab  uzatilayotgan  xabarlar  yo`llari  haqida  va 

tarmoqdagi  ma`lumotlar  holati,  shuningdek  lokal  tarmoqdagi  ma`lumotlarni  talqin  qilishga 

yordam beradi. 

        EGP  (Exterior  Gateway  Protocol)  –  yo`llari  ko`rsatilgan  ma`lumotlarni  tashqi  tarmoqqa 

uzatish uchun xizmat qiladi. 

        GGP  (Gateway  to  Gateway  Protoco)  –  yo`llari  ko`rsatilgan  ma`lumotlarni  uzatish  uchun 

xizmat qiladi. 

        IGP  (Interior  Gateway  Protocol)  –  yo`llari  ko`rsatilgan  ma`lumotlarni  ichki  tarmoqda 

uzatishga xizmat qiladi. 

        Quyidagi  qaydnomalar  yuqoridagi  kategoriyalarga  tegishla  emas,  ammo  tarmoqlarda 

ahamiyati kattadir. 

        NFS (Network File System) – lokal komp`yuterlarda mavjud bo`lgan katalog va fayllardan 

foydalanish imkonini beradi. 

        NIS  (Network  Information  Service)  –  parollarni  tekshiradi  va  tizimga  kirishni 

molellashtiradi. Tarmoqdagi bir nechta komp`yuterlar foydalanuvchilari haqidagi ma`lumotlarni 

ko`rsatadi. 

        RPC  (Remote  Procedure  Call)  –  o`chirilgan  amaliy  dasturlarni  bir-biri  bilan  sodda  va 

samarali holatda biriktiradi. 

---

 

5 

        SMTP  (Simple  Mail  Transfer  Protocol)  –  elektron  pochtani  komp`yuterlarga  yuboruvchi 

qaydnoma. 

        SNMP  (Simple  Networc  Management  Protocol)  –  ma`muriy  qaydnoma  -  tarmoq  holati  va 

unga ulangan boshqa qurilmalarga ma`lumotlarni uzatadi. 

        Shunday qilib, servisning barcha turlari majmui  TCP/IP – kuchli va samarali qaydnomalar 

majmuini tashkil qiladi. 

 

 

        Tekshiruv savollari: 

1.

 

Internet nima? Uning kelib chiqish  tarixi. 

2.

 

Internetning asosiy tarkibiy qismlari. 

3.

 

Internetning asosiy resurslariga nimalar kiradi? 

4.

 

Internet qaydnomalari. TCP/IP qaydnomasi haqida tushuncha. 

5.

 

TCP/IP qaydnomasining guruhlari va ularning vazifalari.