Kompyuter linvistikasi” fanidan o‘quv-uslubiy majmua

O’zbek tili axborot uslubi grammatikasining
aksiomatik nazariyasi

Har bir nazariya o’zinimg predmet sohasiga ega va u» prelmvщ «usug.iyatlarimi urganiыga yunaltirmlgan buladi Predmvshogii urganish so»pom tafakkur vosltasida amalga oshiriladi Somom fikrlash nazeriyasi (mulolazavarmi xisoblash) va umiig formщ, xamda aksiomatik ifodapanishi opdingi ma'ruealarda G;®h

Madsur laragraf esa uebok tili grammagikasining l»chiomat>« naeariyasi bayemiga ba-ishlanedm Xuddm shu yaopipda (tipni«1 xususkyatari xioobgv olingvi xonda) ingpie, rus va boshvd pshlar grammatikasiniig aksiomatik iaeariyalarini xam gavsifpash mumkin Naeariyamizning predmet uzbek tinidagi gaplardir (uv. ii ixtiyoriy suelar kotmachovtlmgi) Teorema sifatida uebv tipida gutri xiooblangan gap Kjstruksiilari kurib chikmpadi.
Aksioma gap A1
Ega + to‘ldiruvchi ♦ xol ♦ kesim
K shakl A1 - ega + O ♦ kol + kosim, ega ♦ 'updiruvchi ♦ * kesim
Gep bulvklari bitta sue bilan ifodalaiadi
3.3 Keltirib chitsarish choidasi
Belgipash piritamil
Г-uzbek tnpidagi gap:
1 n- eta.
2 d - tuldiruvchi;
3 O - hol,
4 c - kesim;
5 d - guldiruvchiiiig ishlatilmasligo
6 o - kopning ishlatilmesligi;
7 l' - eta amikloyechi bilax
8 (/' - tuldiruvchi aniqlo»chi bil»
V o - xol amiklovchi bilan:
1Ø S,-kesim -mi yuklamvsi bilan,
11V- shrots olmoshi
12 SZ - bogloachilar
451
13. s,-kesim -ma (may) affiksi yoki yuk inksr suzlari billi
14 s, - kosim -ma (may) va -mi asrfikslari bilan,
15 C j - bo´lishsiz koo«m aniqloyechi bilach (ot kesimlarda) 16. s' - kesim aniqlopi bilan (ot kogamlarda)
Keltirib chmmrish koidasi (berilgan konstruksiyalardan yangi Yuig truksiyalarni tuzish «yuidanari)
PV1. Gln,J,o,c) (-G(p. J, o. s)teG dan ikxinchi darajali bulaklarni tashlab nepdirish bnlan I - yig´iq gap kosil kipina DI
G (/I, d. o. S): Men kitobni tez utsiyapmyan G (p. J, o, s) Mim ukiyapian
PV2. G (l, J, i. S)(- G> {p'.O.i, s' ) - agar ot knsim bulsa Ya№> tuldiruvchi chpiashmaydi yeki G («. J, o, 1) G (n,d,o,c) Tapabalar kitoblarni ertapab topshi-
rchshOi.
G1 (ri .d,o, s ) Guruxiыiz tapabalari tarialyulaa* kitob- lvrni bugun ertalab topshirishdi.
2) G (n, d, o, s). Akay shakorda ukituvchi
G' (tf.O.o, S ) Shning axaы katta shayaarda ialvkali uki
vguvchi
PVZ. P p. t G' (p. d, it. S,) Vazir buirutssi shikpisOo gpokshiradi ♦ mi ?
U p N. U t J N I" <•>. ch G <> N U Ø, s) (kech bulmagamda bitta gap bulagi surok olmoshi bilan ifsщa- •an1an bupishi kerak), G geliing bitta vki bir nechta gap bupak/shriurniga surok olmoshlarini kuyish bilan G4 maxsus so´roqli yeyik gap xosil kilinadi,
G [p, d, o, s). Kotibaxujjatlarnixonadan oldi.
G4 (pUp: V, d V s!: V VØ, o U o R V Ø, s): Kim nimani sayerdan oldi?
PV5. G (p. d, o, s)|- G*(Ya, (/, s2) G gap kesimiga -ma bulish- sizlik affiksi yoki emas va yuts suzlarni kushish yupi bilan G5 bo´lishsiz yeyik gap xosil kilinadi.
G {p, d, o, s): Men darsimni vatstida k,ilganman.
R (p, d, o, Su): Men darsimni vvstida kil + ma + gan + man.
Mon darsimni vaqtida k,ilgan emas + man.
Men darsimni vaqtida k,ilganim yuts.
PV6. G1 (ya. d, o, S) G2 (i, d, o, s )(- G* (G1(ya, d, o, s) SZ G2 (i, d, o, s) t.ye
G1 va G2 gaplardan boglovchilarni kushish yuli bilan G6 botovchili yoyik kushma gap xosil kilinadi.
G1 (p, d. o, s): Menustani bugun kurdim.
G2 (p, d, o, s): U kompyuterimni tvzda tuzatdi.
G6 (G1(i, d. O, s) SZ G2 (i, d, o, s): Men ustani bugun kurdim va u kompyuterimni tvzda tuzatdi.
PV7. G1 (i. d, o. s). G2 (p. d, o, s) |- G7 (G1 («, d, o, s): «G2 (ya, d, o, s»
G1 (muallif gapi) va G2 (kuchirma gap) gaplarni tinish belgi- lari va demok. sura mok. aytmok suzlari shakllari bilan biri- kishi yordamida A + P konstruksiyali G7 kuchirma gap xosil kili­nadi.
G1 (Ya, d, o, s): Domla tapabalarga kecha aytdi.
G2 (l, d, o, S): Sizlar muxokamaga ertaga kelinglar.
G7(G1 (n, d, o, s): «G'2 (i, d, o, s)»): Domla tapabalarga kecha aytdi: «Sizlar muxokamaaa ertaga kelinglar».
PV8. G1 (ya, d, o, s), G2 (n.d.o,c)\- G° (G1 (n,d,Ø: «G2 (n, d, o, s)», s)
G1 (muallif gapi) va G2 (kuchirma gap) gaplarni tinish belgi- lari va demok, suramok, aytmok suzlari shakllari bilan biri- kishi yerdamida A + P + A konstruksiyali G7 kuchirma gap kosil ki- linadi.
G1 (p, d. o, S): Domla menga kecha dedi.
G2 (ya, d, o, s): Siz imtixonlaringizni vatstlirok topshi- ring.
Gv (G1 (n,d, o : «G2 (l, d, o, s)», s): Domla menga kecha: «Siz imtihonlaringizni vatstlirok topshiring», - dedi.
PV9. G1 (l, d, o, s), G2 (ya, d, O, s)|- G® («G1(l„ d, o, - «G2 (ya, d, o, s), s»)
G1 (muallif gapi) va G2 (kuchirma gap) gaplarni tinish belgi- lari va demok, suramok, aytmok suzlari shakllari bilan biri- kishi yerdamida P + A + P konstruksiyali G7 kuchirma gap kosil ki- linadi.
G1 (l. d, o, s): Domla tapabaga kecha dedi.
G2 (ya, d, o, s): Siz topshiritslarni ertaga topshiring.
G9 («G1(ya. d, o, - «G2 (ya, d, o, s), s»): «Siz topshirihlarni ertaga, - domla tapabaga kecha dedi, - topshiring».
PV1Ø. G1 (ya, d, o, S), G2 (i, s/, o, S)|- GS(«G2 (ya, s/, o, s)», - G1 (ya, s/, o, s)
G1 (muallif gapi) va G2 (kuchirma gap) gaplarni tinish belgi- lari va demok, suramok, aytmok suzlari shakllari bilan biriki- shi yerdamida P + A konstruksiyali G7 kuchirma gap kosil kilinadi.
G1 ("= "• s): Domla menga kecha dedi.
G2 ("'s): Siz vazifalarni vaqtida topshiring
G1Ø («G2 {"• "• S)»,-G1("' d' s): «Siz vazifalarni vaqtida topshiring», domla menga kecha dedi.
PV11. G1 (ya, d, o, s). G2(Ya, d, s) |- g" (G1 (ya, i/, o) + G2 ((l pit FØ, s/, S; s: gap+af priya+ni Vaa ,npun+ pi) + G1 (s: aytdi,suradi)
Muallif gapida kesimdan tashkari xamma gap bulaklari oldinga utadi, kuchirma gap suzlari esa tuldiruvchi vazifasini
bajaradi, ya'ni kuchirma gap egasi tushirib koldiriladi yoki -ning affiksini oladi, kesim esa:
1) -gan + egapik affiksi + (-ni - kelishik kushimchasi) yoki
2) egalik affiksi + ni -ni kuchirma gapni tuldiruvchiga aylangiradi.
Muallif gapining kvsimi suramok va aytmok suzlari bilan almashtiriladi. Bu xolatda G1 - muallif gapi, G2 - kuchirma gap.
G1 (i, d, o, s): Siz ma'ruzani ertaga tayyorlang.
G2 (p, d, o, s): Rais ma'ruzachiga kecha aytdi.
GCHP(l,*.Ø)+G ((p ning Yu. d, o. s mn+of.prip + pi l'aa.npwi+ni) + G1 (s: aytdi, suradi): Rais ma'ruzachiga kecha ma'ruzani tayyorlashini aytdi.
PV12. G1 (n,d,o,c), G2 (n,d,o,c)\- G' (G1 pUp I 2(n, d.o,c\d\'d : G2(p. d, o. c),ol'o G2( ch, d, o. s),sUs: I'2( n, d.o, s)
Fakat bitta gap bulagi butun gap bipan ifodapanadi, bir vaqtning uzida bir nechta gap bulaklarinchng butun gap bilan ifodalanishi mazkur ishda karapmagan. G1 va G2 gapdan biror bir gap bulagi sodda gap bilan ifodalanadi va shu sodda gaplar ergashtiruvchi botlovchilar (signal suzlar deb atapadi va ergzshish turini aniqpaydi), yuklamalar (ergash gap kesimiga kushiladi) va tinish belgilari orkali birikib, G12 ergash gapli kushma gapni xosil kiladi.
G1 (i, d, o, S): Talabalar amaliyotga ertaga chikishadi. G2 (p. d. o, s): Ular tayyorgarlikni xozirdan boshladilar.
G,g(G1 (
pUp: G2( p. d, o, : G2(p, d. o, c),ol o: G2( p,d, o, s),sUs: G2( p, d. o, s)
Talabalar amaliyotga ertaga chitsishsa sam, ular tayvrgarlikni xozirdan boshpadilar.
Teoremalar (aksiomaga keltirib chikarish koidalarini kulpab xosil kilingan gap konstruksiyalari). Endi karalayotgan doirada uzbek tili gap konstruksiyalarining teorema sifatida olinishi- ni kurib chikamiz.
Uzbek tilidagi asosiy gap konstruksiyalerini kursatuvchi teoremalarni keltiramiz.
1- teorema. G, (i, d, o, s) gap, G, - yishk gap
G, (i, d, o, s u. Menutsiyman.
2- teorema. Gg (p Vti, d Vd'VØ, oVo', cVe'). (*yech bulmaganda bitta gap bulagi aniqlovchi olishi kerak) (j.dVd'. s:s - agar fe'l kesim bulsa), ( d o, o s/ - agar ot kesim bulsa) gap, G2 - aniqlovchili yoyik gap
G2 ( p', d\ o, s ): Guruximiz talabalari tarhatilgan kitob larni bugun ertapab topshirishdi.
G2 ( p , Ø, o': s'): Mening akam katta shaxarda malakali in jvner.
3- teorema. G3 (i', d, o, s Us'), ( s :s' - agar ot kesim bulsa), {s: s agar fe'l kesim bulsa) gap, G3- aniqlovchili yig´iq gap
G, (i', d, o, s ): Universitet talabalari satnashishadi.
G3 (d, o, s'): Mening akam malakali injener.
4- teorema. G, (l, d, o, s, '?) gap. G,, - umumiy so´roqli yoyik gap
G4(P, d, O. s, ?): Talaba imtixonini vaqtida topshiradi + mi?
5- teorama. G5( i, d, o, s Ø ) gap, G5- umumiy so´roqli yig´iq. gap
GE (p. d, o, s, ? ): Talaba topshiradi + mi?
6- teorema, G6 (n Vn: B,d V d': V. o V o : V,s'!) (jilla kursa bitta gap bulagi surok olmoshi bilan ifodalangan bulishi kerak) gap, Gv- maxsus so´roqli yoyik gap
G£ n Vn. B,d V d . V, o V o: V,s1): Kim nimani sayerdan ol­di?
7- teorema. G7 (i . N, d, o, s?) gap, G, - maxsus so´roqli yig´iq
gap
G7 (i: L, d, o, s?): Kim oldi?
8- tvorema. G, (p, d, o, s2) gap. G» - bo´lishsiz yoyik gap
G8 (p, d. o, s2): Men darsimni vaqtida silmaganman. Men darsimni vaqtida chitan emasmvn. Men darsimni vaqtida kilganim yu>f.
9- teorema. G9 (i, d, o, sg) gap, G,- bo´lishsiz yig´iq gap
Ge (p, d, o, sg): Men kil + ma + ganman. Men kilgan emasman. Men kilganim yuk
yu-teorema. G,Ø (p Vp', dVd'VQ, ØVØ', S 2Vc'2) (kech bulmaganda bitta gap bulagi aniqlovchi olishi kerak) (d : d Vd\ s: s, - agar fe'p kesim bulsa), ( d :Ø, s:s'2 - agar ot kesim bulsa) gap, G,Ø- aniqlovchili bo´lishsiz yoyik gap
1) Gg ( p, d', o\ s2 ): Guruximiz talabalari tarkatilgan kitoblarni bugun ertapab topshirishmadi.
2) G; (p. Ø, o'. s'g): Mening akam katta shakarda malakali injener emas.
11- teorema, G„ {i U n', d, o, s.\s',) (xech bulmaganda bitta gap bulagi aniqlovchi olishi kerak) ( s: s2 - xech bulmaganda bitta
gap bulagi aniqlovchi olishi kerak), ( s:s'2 - agar ot kesim bulsa) gap. G,, - aniqlovchili bo´lishsiz yig´iq gap
1) G„ (n Vri, d, o, s? ): Mening akam bajarmadi.
2) G„(p V «', d, o, c'z): Mening akam katta ukituvchi emas.
12- teorema. G1g (ya. d, O, S,?) gap, G,2 - umumiy so´roqli bo´lishsiz yoyik gap
G, j (ya , d, O, S3?): Akam imtixonni bugun topshir + may + di + mi?
13- teorema. G13 (i, d, o, ye.?) gap, G,e - umumiy so´roqli bo´lishsiz yig´iq gap
G,3 (i , 14- teorema. (p Up : V, d V d: V, a V o : V, s, ?) (xech bulmaganda bitta gap bulagi surok olmoshi bilan ifodalanishi. kerak) gap, Gi- maxsus so´roqli bo´lishsiz yoyik gap
G,., (i Vn: V, d V d: B,fi V o: V,sg1)-. Kim qayerga qachon kel + ma + di?
15- teorema. rnt {p . V , d,o,c2?) gap, G16 - maxsus so´roqli bo´lishsiz yig´iq gap
G15 (p : V , d, o, ): Kim kel + ma + di?
16- teorema. G,6
(>}' V p Up : V, d' fd U d : V UØ, o'V o U o V,s Us'?) (xech bulmaganda bitta gap bulagi surok olmoshi bilan ifodalanishi kerak) (d'VdV d.B, S: s - agar fe'l kesim bulsa),
(d :Ø, s:s' - agar ot kesim bulsa) gap, G16- aniqlovchili max­sus so´roqli yoyik gap
1) G1v ("'U p Up V, d'Vd U d : V, o'U o U o: V,s?): Mening akam nimani qachon topshir + di?
2) G16 ( p' U p U g. V. d :Ø, o'U o U o V,sCh): Kim sayerda katta ukituvchi?
17- teorema G)7 ( p : V, d, o, s "?), (fakat ot kesim uchun) gap G,7- aniqlovchili maxsus so´roqli yig´iq gap
G,7( p : V, d, o, s "?): Kim katta ukituvchi?
18- teorema G.a ( p' V p. d' Vd UØ, o'V o U o, s, Us,7),
(d' yd, s: q - agar fe'l kesim bulsa), (d Ø, s:s/ - agar ot kosim bulsa) gap, G 8- aniqlovchili umumiy so´roqli yoyik gap
1) G,v (riVn, d" Vd. o'V o V o, q ?): Mening akam uy vazifalarini jiddiy yondashib bajardi + mi?
2) Gyu (i'Up, Ø, o'U o U o, s1]'?): Sening akang MipliO universitetda katta ukituvchi + mi?
19- teorema G,9 ( «' U p , (L o, s. Us,'?) ( s: s, - agar fe'l kesim bulsa), ( s:s,' - agar ot kesim bulsa) gap, G19- aniqlovchili umumiy so´roqli yig´iq gap
d. o, s ?): Mening akam keldi + mi?
2) G,9 ( p' U p , d, o, s,'?)' Sening akang katta ukituvchi + mi?
20- teorema
G» (riVnVn-.B, d'Vd Vd: V VØ, o'VoVo.B, s2 Us2'?),
(xech bulmaganda bitta gap bulagi surok olmoshi bilan ifodala­nishi kerak) (d' I d I 'd HI 'Ø , s: S, - agar fe'l kesim bulsa), id Ø. c:Cj' - agar ot kesim bulsa) gap, Ggo- aniqlovchili maxsus so´roqli bo´lishsiz yoyik gap.
1) G2Ø (itVnVmB, d'Vd Vd:BVØ, o'VoVo:B, s,?):
Mening akam uy vazifalarini qachon bajar + ma + di?
2) G!Ø (riVnVn-.B, d :Ø, o'VoVo.B, S2'?): Sening akang kavrda katta ukituvchi emas?
21- teorema \- G21 (p N, d ,o, s,'?), (fakat ot kesim uchun) gap, G21- aniqlovchili maxsus so´roqli bo´lishsiz yig´iq gap
Gg,(p \ V, d ,o, s,'?): Kim katta ukituvchi emas?
22-teorema g G5,( ri G p , d' Vd KØ, o'V o , s,Us/'), (aVdVQ, s: s;,-agar fe'l kesim bulsa), (d Ø, s;s3' - agar ot kesim bulsa) gap, G22- aniqlovchili umumiy so´roqli bo´lishsiz yoyik. gap
1) GYA( i* V p . i/' Yd U Ø, o' U o , s,?): Mening akam uy vazifalarini jiddiy yondashib bajar + ma + di?
2) Ggg(p'Up, Ø, O'Uo, sg'?): Sening akang Mipliy univer- sitetda katta ukituvchi emasmi?
23.-teorema G,3 ( p' V p , s/, o , s3Gs,'?), ( s s} - agar fe'l kesim bulsa), ( s:s-,' - agar ot kesim bulsa) gap, Gm- aniq-lovchili umumiy so´roqli bo´lishsiz yijk gap.
1) G2} ( p' V p , d, o , sg ?): Mvning akam kep + ma + di?
2) G„ ( n' V n , d, o ,s,'?): Sening akang utsituvchi zmasmi?
24- teorema. (- G2< (G1 (i. s/, o, s), SZ. G2 (/7, d, O, s) gap, bu yerda G1 va G2 - sodda gallar, G24 - botovchili yoyik kushma gap.
G21 (G1 (i. o, s), SZG G2 (n, rf, u, s): Talava vazifalarini va/rpida topshireandi, lekin u imtixonni bugundan boshladimi?
25- Tyarema, f- G„ (G1 (i, G25 (G1 (n, d, o, s), SZ, G2 (p. s/, o, s): U /fat/mapdu va moi oldim.
2v-teorema. [- G26(G1 (/?, d,o, sUs?, SZ, G2 (P, d.o, s Us) (kesimlardan bittasi bo´lishsizlik -ma affiksiga zga) gap, bu yerda G1 va G2 - sodda gaplar, G2v- bo´lishsiz boglovchili yoyik kush­ma gap
G26(G1 (p, d,u, sUs2,SZ. G2 (/g, d,o, cVc?): Men vazifani kecha topshirgandim, lekin domla uni kecha tekshir + ma + di.
27- teorema. G27 (G1 (n, G2, (G1 (i, d, o, s Us ), SZ, G2 (i. 28- teorema. |- G23 (G1 (n Vn: V, dVd: V VØ, oVo: V VØ, s), SZ, G2 (/7 G/7: b\ d U d V U O, o V o: V V Ø, s ) (kech bulmaganda bitta gap bulagi surok olmoshi bilan ifodalanishi kerak) gap, bu yerda G1 va G2 - sodda gaplar, G2£,- maxsus so´roqli boglovchili yoyik kushma gap
Ggy (G1 (P Up: /?, d U d : V U Ø. o Vo: V V Ø, s ). SZ, G2 (p Up: V, d Vd V U Ø, o V O: V V Ø, s): U kompyuterini qachon oldi va biz uni qayerga olib keldik?
29- teorema [- Gm (G1 (i Up: V, d, o,s), SZ. G2
(p Up V: d, o.s) (egalaridan bittasi surok olmoshi bilan ifo- dalangan bulishi korak) gap, bu yerda G1 va G2 - sodda gallar, G29- maxsus so´roqli boglovchili yig´iq kushma gap
Gd,(G1 (i Up : V, d, o. s), SZ, G2 (/; Ki : D, 30- teorema. G* (G1 (p Up: y. dVd.R UØ, oVo: BVØ,cVc2),
SZ, G2 (p Up: V. dl 'd: V VØ, o Vo: V VØ, s Vc,) (jilla kursa bitta gap bulagi surok olmoshi bilan ifodalanishi kerak va kesimlardan bittasi bo´lishsizlik -ma affiksiga ega bulishi kerak) gap, bu yerda G1 va G2 - sodda gaplar, Ga- - maxsus so´roqli bo´lishsiz boglovchili yoyik kushma gap
g» (g1 (fiVn:B,dVd:BVØ,oVo:BVØ,cVc2). sz, g2
(i Vn:B, dVd:B VØ. oVo:BVØ,cVc,): Kim nimani qachon /popshirdi, pvkin biz uni vaqtida bajar + ma + dik?
31- teorema. (- G3, (G1 («:y_. Ø.Ø,cVe,), SZ, G2 („«, Ø, Ø,cVc,) (kesimlardan bittasi bo´lishsizlik -ma affiksiga ega bulishi kerak) gap, bu yerda G1 va G2 - sodda gaplar, G3, - maxsus so´roqli bo´lishsiz boglovchili yigak. kushma gap.
G2, (G1 (p:V, Ø. Ø,cvc2), SZ, G2 (n:B,d,o,(cv,s\)?): Kim aytdi-yu, kim eshit + ma + di?
32- teorema. f- G32 (G1 (L, d,Ø,cVcx ), SZ, G2 (I, s/, o, s Ft', ) (kesimlardan bittasi surok -mi kjlamasiga ega bulishi kerak) gap, bu yerda G1 va G2 - sodda gaplar, G32- umumiy so´roqli boglovchili yoyik kushma gap
P,2 (G1 (11, d,o,sUs\ ),SZ. G2 (Ya, d,Ø,cyc\ ): Talaba dars- larini bugundan boshladi + mi yeki u talabalikdan butunlay xaydaladi + mi?
ZZgteorvma. j- G33(G1 (ya, d,o,c ), SZ, G2 (i, d,o,cV s{ ) gap, bu yerda G1 va G2 - sodda gaplar, G33 - umumiy so´roqli boglovchili yig´iq kushma gap
G33 (G1 (p, d, o, s ), SZ, G2 (i, d,o,cV s, ): Talaba ukiydi + ml' yoki u xaydaladi + mi?
14-xeorema. |- P34 (G1 («, d,o,cVs2 ), SZ, G2 (ya. <2,o,s' ) gap, bu yerda P va G2 - sodda gaplar, Gh - umumiy so´roqli bo´lishsiz boglovchili yoyik kushma gap.
Gm (G1 (I, d,Ø,cVc7 ), SZ, G2 (p, d,C,C3 ): Direktor
majlisni bugun utkazadi + mi yoki u majlisni ertaga kuchirdi + mi?
35- teorema }• G35 (G1 (l, d,Q,cVcz ), SZ, G2 (ya, 5,o, ye., ) gap.
bu yerda G1 va G2 - sodda gaplar, G36 - umumiy so´roqli bo´lishsiz boglovchili yig´iq k?shmz gap
G„ (G1 (l, d,o,cVc2 ), SZ. G2 (i, d,o, s, ): Direktor utkazadimi yoki u kuchi radi + mi?
36- teorema. )- GM(G1 (l, s/,o,s ): «G2 (ya, d,o,c )») gap, bu yerda G1 va G2 - sodda gaplar, G36 - A + P konstruksiyali darak kuchirma gap
Gze (I (ya, G./,o,s ): «P2 (i, (/.'LS )»): Domla talabalarga jiddiy aytdi: «Sizlar muxokamaga ertaga kelinglar».
37- teorema. G37 (G1 (Ya, G37 (G1 (ya, d,o,cVcz ): «G2 (ya, d,Ø,cVc? )»): Domla talaba­larga jiddiy aytdi: «Sizlar muxokamaga ertaga kel + ma + nglar».
38- teorema. Gm (G1 (l, ): «G2 (ya, t/,o,C, )?») gap, bu yerda G1 va G2 - sodda gaplar. Gm - A + P konstruksiyali kuchirma gapli umumiy surok:
G38 (G1 (ya, d,o,c ): «G2 (Ya, d,Ø,c\ )?»): Talaba domladan kecha suradi: «Men vazifamni ertaga topshiray + mi?»
Z&teyerema. (- Gk (G1 (p. d. o,s ):
«G2 (p V p: i. <1 u <1 8 G Ø. o V o; V V Ø. s)») (xech bulmaganda bitta gap bulagi surok olmoshi bilan ifodalanishi kerak) gap, bu yerda G1 va G2 - sodda gaplar, G,9 - A + P konstruksiyali maxsus so´roqli kuchirma gap
Gyu (G1 (n,d,o.c): «G2 (p V p: B.d Vd.B KØ,oVo:B VØ,c)»): Domla bizlardan kizitsib su radi: «Kim nimani qachon oldi?»
teorema. (- Pi, (G1 (l, d,o,c ): «G2 (i, d,Ø,c} )») gap, bu yerda G1 va G2 - sodda gaplar, G,d_ - A + P konstruksiyali umumiy so´roqli bo´lishsiz kuchirma gap
Po (G1 (», d,o,c ): «G"2 (l, d,o>ci )»): Talaba domladan kecha suradi: «Men oazifalarimni ertaga topshir + may + mi?»
teorema |-G41 (G1 (i, d,o,c ): «G2
[p U p: B.d Ud: V U Ø,o Vo: V VØ,c2) (xech bulmaganda bitta gap bulagi surok olmoshi bilan ifodalanishi kerak) gap, bu yerda G1 va G2 - sodda gaplar, G4 . - A + P konstruksiyali maxsus surok bo´lishsiz kuchirma gap
G4 (G1(l, d,o,c ): «G2(i V n:B,d I'd:V )'Ø,oVo:B VØ.c.,): Domla bizlardan kecha suradi: «Kim nimani qachon topshir + ma + di?»
terrema. [- G,,g («G1 (l, d,o,c )», - G2 (l, d,o,s ) gap, bu yerda G1 va G2 - sodda gaplar, G42 - P + A konstruksiyali darak kuchirma gap
G4g («G1 (p, d,o.c )», - G2 (n,d,o,c): «Sizlar muxokamaga ertaga kvlinglar», - domla talabalarga kecha aytdi.
teorema. \- G4E («G1 (p, d,o,c?)», - G2 (l, of,o,s ) gap, bu orda G1 va G2 - sodda lannap, P.3- P + A konstruksiyali bo´lishsiz kuchirma gap
G43 («G1 (l, d,o,c2)», - G2 (n,d,o,c ): «Sizlar muxokamaga ertaga kel + ma * ng + lar», - domla talabalarga kecha aytdi.
teyRyma. (- G4. («G1 (p, d,o,s\?)», - G2 («, d,o.c ) gap, bu yerda G1 va G2 - sodda gaplar, P,4 - P + A konstruksiyali umumiy so´roqli kuchirma gap
Gm («G1 (l. d.o, t)?)», - G2 (p, d,o,c ): «Sizlar vazifalarni ertaga topshirasizlar + mi?» - ukituvchi ukuvchilardan kecha suradi.
teor&ma. (-G16 («G1 (i V p.B.d Vd.B PØ,oVo:B VØ,c». - G2 (l, d,Ø,c ) (kech bulmaganda bitta gap bulagi surok olmoshi bilan ifodalanishi kerak) gap. bu yerda G1 va G2 - sodda gaplar, G4' - P + A konstruksiyali maxsus so´roqli kuchirma gap.
G45 («G1 (l V n:B,d Vd I J'Ø,oVo:B VØ,c», - G2 (l, d,o,s ) «Kim nimani qachon oldi?» - domla bizlardan kizikib suradi.
4&teoremh |- G46 («G1 (i. d.o.ci ?) s): «G2 (p. d,o,c ) ») gap.
bu yerda G1 va G2 - sodda gaplar. G4v - P + A konstruksiyali umumiy so´roqli bo´lishsiz kuchirma gap.
G46 («G1 (p, d,o,s, ?) s): «G2 (p. d,o.S )»): «Siz kitoblarni
vaqtida topshir + ma + dingiz + mi?» - kutubxonachi mendan kecha suradi.
47-teorema f- G47(«G1 (/; V l: lid Vd: V GØ.o Vo: V VØ,c,)», - G2 (n, d,o,c )») (kech bulmaganda bipa gap bulagi surok olmoshi bilan ifodalanishi kerak) gap. bu yerda G1 va G2 - sodda gaplar, G47 - P + A konstruksiyali maxsus so´roqli bo´lishsiz kuchirma gap
G47 («G1 (n V n:H,dVd:BVQ,oVo:B VØ,c2)», - G2 (ya, d,o,s )■»): «/(im nimani qachon topshir + ma + di?ya, - domla bizlardan kizikib suradi.
4&1&op.yema. |- G4a (G1 (l, d,o : «G2 (l, J.o,s )», s) gap, bu yerda G1 va G2 - sodda gaplar, G43 - galA + P + A konstruksiyali darak kuchirma gap
G,l (G1 (l, d,o : «G2 (l, d,o,s )»,s): Domla menga kecha: «Siz vazifalaringizni vaqtlirok topshiring», - dedi.
49- teorema. )- G49 (G1 (i, d.o : «G2 (p, d,o,c2 )»,s) gap, bu yerda G1 va G2 - sodda gaplar, G.5 - A + P + A konstruksiyali bo´lishsiz kuchirma gap.
(G1 (ya, d,o : «G2 (ya, d. o. s, )»,s): Domla menga kecha: «Siz topshirihlaringizni keyinga k;oldir + ma + ng», - dedi.
50- teorema. [- G5Ø (G1 (ya, d,o : «G2 (I, d,Ø,C{ )»,s) gap, bu yerda G1 va G2 - sodda gaplar, G.,- A + P + A konstruksiyali umumiy so´roqli kuchirma gap
Gyu(G1 (ya, y'.o : «G2 (ya, d,o, s, )»,s): Domla menga kecha: «Siz darsga ertaga kvlasiz + lsh?» - dedi.
51- tyarema. [-G6, (G1 (ya, d,i :
«G2 (ya K ya: B,d It/:/? I'O.oVo R VØ,c»,c) (xech bupma- ganda bitta gap bulagi surok olmoshi bilan ifodalanishi kerak) gap, bu yerda G1 va G2 - sodda gaplar, Gm - A + P + A konstruksiyali maxsus so´roqli kuchirma gap.
G51 (G1 (ya, d,Ø : «G2 (i V rr.B.d Vd. V f'Ø,oVo: V VØ.s»,S): Ukituvchi ukuvchilardan sizitsib: «Kim nimani kdchon topshiradi?» deb suradi.
52- teorema. f- G52 (G1 (i, d,o : «G2 (i, d,o,c, )», S) (xech
bulmaganda bitta gap bulagi surok olmoshi bilan ifodalanishi
kerak) gap, bu yerda G1 va G2 - sodda gaplar, G№ - A + P + A
konstruksiyali umumiy so´roqli bo´lishsiz kuchirma gap.
G32 (G1 (ya, d,o : «G2 (ya, d,o,cf )»,s). Dompv talabadan kecha:
«Siz vazifalarni vaqtida topshir + ma + di + ngiz + mi?» - deb
suradi.
53- teore.ma |- G6E (G1 (ya, d,o :
«G2 (n V rr.B.d Vd:B KØ,o Vo:B VØ,c,»,c) (xech bul­maganda bitta gap bulagi surok olmoshi bilan ifodalanishi kerak) gap, bu yerda G1 va G2 - sodda gaplar, Gi - A + P + A konstruksiyali maxsus so´roqli bo´lishsiz kuchirma gap G53 (G1
{n,d,o : «G2 (ya V rr.B.d Vd'.B KØ,oVo:B VØ,c2», s): Dom-la bizlardan kizщib: «Kim nimani sachon topshir + ma *■ di?» - yeb suradi.
54- teorema. |- Gm («G1 (l, d,o ,-G2 (l, d,o,c) -.s») gap, bu yerda G1 va G2 - sodda gaplar, Gm - P + A + P konstruksiyali darak kuchirma gap
Gi («G1 (p, d,o , - G2 (I, d,O,s U,s»): «Siz imtikon- laringizni vaqtida, - domla menga kecha dedi, - topshiring».
55- teorema |- Gk («G1 (L, d,Ø , - G2 (I, d,Ø,C) -S.») gap, bu yerda G1 va G2 - oodda gaplar. Gi - P + A + P konstruksiyali bo´lishsiz kuchirma gap
G55 («G1 (n,d,o. - G2 (n,d,o,c) -6'2»): «Siz topshiritslaringizni ertaga, - domla menga kecha dedi, - topshir + ma + ng».
56- teorema. |- GM(«G1 (i, d,o , - G2 (i, d,o ,s) ») gap bu yerda G1 va G2 - sodda gaplar, Gm-P + A + P konstruksiyali umumiy so´roqli kuchirma gap
GI(«G1 (l, d,o ) G2 (p, d,o,c) -s, ?»): «Sizlar vazifalarni ertaga, - ukituvchi ukuvchilardan kecha suradi, - topshirasizlar + mi?»
51-teorema. (- G„ («G1 (l V p: V,d V d : V V Ø, o V o: V V Ø
, - G2 (l, d,o,c) -S, ?») kech bulmaganda bitta gap bulagi surok olmoshi bilan ifodalanishi kerak) gap, bu yerda G1 va G2 - sodda gaplar, G,„- P + A + P konstruksiyali maxsus so´roqli kuchirma gap
G57 («G1 (l V p V,d Vd V G Ø, o V o: V VØ, - G2 (n, d.o,c) -s?»): «Kim nimani qachon, - domla bizlardan kecha suradi. - topshiradi?»
58- teorema. |- («G1 (l, d,o, - G2 (l, d,Ø,C) -S, ? ») gap, bu yerda G1 va G2 - sodda gaplar, Gm- P + A + P konstruksiyali umumiy surok bo´lishsiz kuchirma gap
G,.a («G1 (l, d, o, - G2 (l. d,o,c) -s3 ?»): «-Siz vazifalarni
vaqtida, - domla menga kecha dedi, - topshir + ma + dingiz + mi?»
59- Teorema. |- G,;9 («G1 („ |/ n;B,dVJ:B KØ,oVo:B vo, - G2 (ft. d,o,c) - S,?») (kech bulmaganda bitta gap bulagi surok ol­moshi bipan ifodalanishi kerak) gap, bu yerda G1 va G2 - sodda
gaplar, Gyu - P + A + P konstruksiyali maxsus so´roqli bo´lishsiz kuchirma gap.
' Gyu («G1 (nVn B,d Vd «FØ,oVo:B VØ, - G2
(I, d,o,c) - S2?»): «Kim nimani qachon, - domla bizlardan kecha suradi, - ber + ma + di?»
60- teorema |- G1 (//, (/, o, S), G2 (I, d, o, S)(- G'" (G1 («,G61 (G1 (n,d,Ø) + G2 ((l: pit: IZ, d, o, s: gap+af. prip i ni Vaa prin ni) +G1(s: aytdi, suradi): Rais ma'ruzachiga kecha maruzani tayyorlashini aytdi.
61- teorema (-Gk
yey»: G2(p. d. o, s\pUp: G2(,p,d,o. c).d\3.5. Uzbek tili grammatikasi aksiomatik nazariyasining sarama-karshi emasligi, ortikchamasligi, tulitsligi
I ta'rif. Agar formal grammatikada kamma gap konstruksiya- lari A nezariyada teorema bulsa va, aksincha, A nazariyaning xam- ma teoremalari formal grammatikaning gap konstruksiyalari bulsa, A nazariya tupik deyiladi.
1- tasdiq- A nazariya - tupik.
II ta'rif. A nazariya ortikcha emas deyiladi, agar A nazariya- dan kech kanday gap bulagi va aksiomeni chikarib tashlash mumkin bulmasa.
2- tasdiq- A nazariya - ortikcha emas.
III ta'rif. A nazariya karama-karshi deyiladi, agar biror bir keltirib chikarish koidalar kombinatsiyasi A konstruksiyasinipaydo kilib, i-chi gap turini chikzrsa va boshka keltirib chikarish koidalari yana shu konstrutsiyani yuzaga keltirib, j-chi gap turini chi- Karsa.
3-tasdiq- A nazariya karama-karshi zmas