Kompyuter injinerligi

5.XOLOSA
Relyativistik mexanika - fizika boʻlimi; tezliklari yorugʻlikning vakuumdagi tezligiga yaqin boʻlgan jismlar harakatini oʻrganadi. R.m: yoki "katta tezliklar mexanikasi" 1905-yilda A. Eynshteyn yaratgan nisbiylikning maxsus nazariyasida fazo va vaqt tushunchalarini qayta koʻrib chiqilishi natijasida vujudga kelgan. Relyativistik mexanikada berilgan jism massasi uning harakat holatiga bogʻliq
RELYATIVISTIK MEXANIKA — fizika boʻlimi; tezliklari yorugʻlikning vakuumdagi tezligiga yaqin boʻlgan jismlar harakatini oʻrganadi. Relyativistik mexanika m: yoki «katta tezliklar mexanikasi» 1905-y. da A. Eynshteyn yaratgan nisbiylikning maxsus nazariyasida fazo va vaqt tushunchalarini qayta koʻrib chiqilishi natijasida vujudga kelgan. Relyativistik mexanikada berilgan jism massasi uning harakat holatiga bogʻliq.
Kundalik tajribalardan ma’lumki biz yashayotgan fazoda ikki nuqta orasidagi eng qisqa masofa-to’g’ri chiziq. Bunday fazoning xossalarini birinchi marta tekshirgan qadimgi yunon matematigi Evklid nomi bilan Evkid fazosi deyiladi. Shu bilan birga,albatta,boshqa ko’rinishdagi fazolarni ham tafakkur qilish mumkin. Masalan, uchinchi o’lchovning mavjudligini bilmaydigan ikki o’lchovli mavjudodlarni tasavur qilaylik. Agar ular tekislikda joylashgan bo’lsa, bu holda ularning fazosi o’ziga Evklid fazo bo’lib tuyuladi. Bu xulosa tekislikda ikki nuqta orasidagi eng qisqa masofa tog’ri chiziq bo’lishiga bog’liqdir. Agar bu mavjudodlar, masalan, sfera (shar) yuzida yashaydigan bo’lsa, u holda sfera ustidagi ikki nuqta orasidagi eng qisqa masofa tog’ri chiziq emas, balki katta doiraning shu nuqtalarni birlashtiruvchi yoyi bo’ladi. Bunday fazo noevklid fazodir. Noevklid fazoni geometrik shakllar xossalari bo’yicha aniqlash mumkin. Masalan, unda uchburchak burchaklari yig’indisi  ga teng emas, aylana uzunligining deametriga nisbati  ga teng emas va h.k.

Enshteynning umumiy nisbiylik nazariyasidan Koinotimizning haqiqiy fazosi noevklid fazo ekanligi kelib chiqadi. Boz ustiga, fazomiz geometriyasi vaqt o’tishi bilan o’zgarib boradi, vaqtning o’zi esa fazoning turli nuqtalarida turlicha oqadi. Umumiy nisbiylik nazariyasiga muvofiq fazoning geometrik xossalari, geometriyasining vaqt o’tishi o’zgarishi shuningdek, vaqtning oqish tezligi modda-materiyaning taqsimlanishi va harakatiga bog’liq bo’ladi. O’z navbatida materiyaning harakati va uning fazoda taqsimlanishi fazoning geometriyasiga bog’liq.

Shuning uchun Nyuton tasavvurlaridan kelib chiqqanidek, materiyaning harakatini alohida o’zgarmas, ,,qotib qolgan” mutloq fazoda yuz beradi deb qarash haqiqatda mumkin emas. Ikkala jarayon o’zaro bog’langan: materiyaning taqsimoti va harakati fazo-vaqt geometriyasini o’zgartiradi; fazo-vaqt geometriyasining o’zgarishi esa,unda materiyaning taqsimlanishi va harakatini aniqlaydi. Bu esa fazo ham, vaqt ham mutloq emas, balki nisbiydir-ular aniq sharoitga bog’liq ravishda turli xossalarga ega bo’ladi demakdir.

Relyativistik mexanikaga asoslangan hozirgi zamon fizikasida yuqorida aytganimizdek faqat nisbiy vaqt bor xalos, uni o’lchash uchun takrorlanuvchi fizik jarayondan foydalaniladi. Masalan, qo’l soati millarining aylanishi, mayatniklarning tebranishlari, atomlarning yorug’lik nurlanishi va h.k.

Relyativistik mexanikada jismning massasi va impulsi

Bizga klassik mexanikadan ma’lumki, agar jismlarning harakat tezligi yorug’lik tezligidan juda kichik (v<<c) bo’lsa, jism massasi uning harakatlanish tezligiga bog’liq emas. Masalan, jism o’zgarmas F kuch ta’sirida harakatlansin, t₁=0 paytda v=0 bo’lganda dinamikaning ikkinchi qonuni quyidagi ko’rinishda bo’ladi:


8-rasm. 1-to’g’ri chiziq Nyuton tezligi, 2-chiziq



relyativistik tezlik.

(39) ifoda hamda (8-rasm) 1-chiziqdan ko’rinadiki, tezlik kuchning jismga ta’sir etish vaqtiga to’g’ri proporsional ekan. Boshqacha qilib aytganda, ta’sir qilayotgan o’zgarmas kuchning ta’sir etish vaqti qancha uzoq davom etsa, uning harakat tezligi cheksizlikka intiladi. Bu xulosa esa yorug’lik tezligining invariantlik (doimiylik) prinspiga mos kelmaydi. Buni quyidagicha tushuntirib o’tamiz: Radioktiv moddalarning  -nurlanishini o’rganilganda ularning yorug’lik tezligiga yaqin tezlik bilan harakatlanuvchi eletronlardan iborat ekanligi aniqlangan. Nima uchun juda kuchli elektr maydondan foydalanib ularni tezligini yoruglik tezligidan katta tezliklarda harakatlantirib bo’lmaydi?

Gap shundaki, Enshteynning nisbiylik nazariyasiga ko’ra bitta jismning massasi nisbiy kattalikdir. Bu kattalik o’lchash o’tkazilgan sanoq sistemasining o’zida o’lchanganda ham turlicha qiymatga ega bo’ladi. Bunda massa shu sistemaga nisbatan tezlikning kattaligiga bog’liq bo’lib, tezlikning yo’nalishiga bog’liq emas. Bu bog’lanish quyidagicha ifodalanadi