Kоmpyutеr bilan ishlaganda t

Antropogen omillar
Antropogen omillar, muhitning antropogen omillari — odam va uning xoʻjalik faoliyatining oʻsimlik, hayvon va boshqa tabiat komponentlariga taʼsiri bilan bogʻliq omillar guruhi. Odam tabiatga taʼsir koʻrsatib, uni oʻz ehtiyojlariga moslashtirib, Yerning beqiyos keng hududlarida fauna va florani oʻzgartiradi, bu esa oʻsimliklarning kamayishi, ayrim oʻsimlik va hayvon turlarining qirib yuborilishi, oʻsimliklar introduksiyasi va boshqalarga olib keladi. Odamning tabiatga bilvosita taʼsiri iqlimni, atmosfera va suv havzalarining fizik holati va kimyoviy tarkibini, yerning ustki qatlamini, tuproq strukturasi va boshqalarni oʻzgartirish yoʻli bilan amalga oshiriladi. Qoʻriqerlarni oʻzlashtirish, monokulturali (bir ekinli) agrotsenozlar barpo etish va boshqa tadbirlar tabiiy biotsenozlarnit oʻzgarishiga katta taʼsir koʻrsatadi. Atom sanoatining rivojlanishi, ayniqsa atom qurollarini sinash, suv, atmosfera va tuproqni ifloslantiruvchi sanoat chiqindilarining koʻpayib borishi muammolari muhim boʻlib bormoqda. Odam madaniy oʻsimliklar va uy hayvonlari uchun maʼlum darajada yangi sharoit yaratdi, ularning zotlarini yaxshiladi va mahsuldorligini oshirdi, ekinzorlarning hosildorligini juda koʻpaytirdi, lekin tabiat qonunlarini chuqur bilmasdan tabiiy muvozanatda buzilishlarga olib keladigan faoliyat kutilmagan salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Ekinlarni notoʻgʻri sugʻorish yerning shoʻrlanishi va eroziyaga olib keladi; yerni ortiqcha quritish oʻsimliklar qoplamini oʻzgartiradi. Hozirgi zamon fani va texnikasi insonning tabiatga keng miqyosda aralashishiga qulay sharoitlar yaratib berib, oʻz navbatida atrof muhitni muhofaza qilishni muhim muammoga aylantirdi.
Tabiatdagi o`simliklar qoplamiga qadim zamonlardan buyon inson u yoki bu darajada ta`sir etib kelmokda. Inson o`simliklar qoplamiga ekologik omil sifatida ongli va ongsiz ta`sir etib keladi. Yerda hayot paydo bo`lgandan buyon insonning biosferadagi ta`siri shunchalik ko`payib ketdiki, hozirgi vaqtda inson ta`siriga uchramagan jamoani topish juda qiyin. Yer yuzida yashayotgan kishilarning ehtiyoji va unga bo`lgan talabini qondirish muammosini o`ylasak, inson tabiatga juda katta ta`sir etuvchi omil ekanligini bilamiz.
Inson tabiatga, jumladan o`simliklar qoplamiga ma`lum maqsad bilan ta`sir ko`rsatadi. Natijada juda katta ijobiy o`zgarishlar qiladi. Ko`plab madaniy o`simliklar yetishtiradi, ko`plab turlarni iqlimlashtiradi, serhosil, issiq va sovuqqa chidamli, manzarali navlar yaratadi. Insonning barcha maqsadlar yo`lida qilgan ishlari doimiy ravishda o`simliklar olamida ijobiy o`zgarishlarga olib kelavermaydi. Insonning yoqilg`iga bo`lgan ehtiyojini qondirish uchun, uy-joy, turli xil imoratlar qurish uchun qilgan harakatlari natijasida O`zbekiston sharoitida ko`plab archazor va pistazorlar yo`q qilib yuborilgan. XX asrning boshlarida Hisor va Turkiston tog`laridagi archazorlar «ishbilarmonlar» ning «tashabbusi» bilan Germaniyaga, Amerikaga, Chexiyaga qalam ishlab chiqarish sanoatini yuritish maqsadida sotilgan. Natijada birgina Zomin tog`laridagi minglab gektar archazorlar kesilib ketgan yoki temir yo`llardagi teplovozlarni yuritish uchun Zarafshon, Qashqadaryo, Katta Ura daryolaridan tog`ning qanchalab archalari kesib oqizilgan. Tabiatga, o`simliklar qoplamiga insonning bunday salbiy ta`sirlarni ko`plab misol tariqasida keltirish mumkin. Insoniyat o`zining o`tgan ikki ming yillik faoliyati davomida yer yuzasidagi yuz minglab gektar o`rmonlarni yo`q qilib yuborgan. Cho`llarning o`zlashtirish natijasida Mirzacho`l, Qarshi cho`llarining tabiiy o`simliklar qoplami keskin o`zgarib ketgan. Bularning hammasi ongsiz ta`sir natijasida yuzaga kelgandir. O`simliklar qoplamini o`zgartirish, florani boyitish maqsadida ko`plab ongli ijobiy ishlar bajarilmoqda.
Antropogen omillar- bu tirik organizmlarga va ularning yashash sharoitlariga ta'sir qiluvchi inson faoliyati shakllari: kesish, haydash, sug'orish, o'tlash, suv omborlari, suv, neft va gaz quvurlari qurish, yo'llar, elektr uzatish liniyalari va boshqalar. Inson faoliyatining ta'siri. tirik organizmlar va ularning atrof-muhit sharoitlari bo'yicha yashash joylari bevosita va bilvosita bo'lishi mumkin. Masalan, o'rmonda daraxtlarni kesishda yog'ochni kesish paytida kesilgan daraxtlarga bevosita ta'sir qiladi (kesish, shoxlarini kesish, arralash, olib tashlash va hokazo) va shu bilan birga o'rmon o'simliklariga bilvosita ta'sir qiladi. daraxt soyabon, ularning yashash sharoitlarini o'zgartiradi: yorug'lik, harorat, havo aylanishi va boshqalar. Atrof-muhit sharoitlarining o'zgarishi sababli, soyani yaxshi ko'radigan o'simliklar va ular bilan bog'liq bo'lgan barcha organizmlar endi kesish hududida yashay olmaydi va rivojlana olmaydi. Abiotik omillar orasida iqlim (yorug'lik, harorat, namlik, shamol, bosim va boshqalar) va gidrografik (suv, oqim, sho'rlanish, turg'un oqim va boshqalar) omillar mavjud.
Organizmlarga ta'sir qiluvchi omillar va ularning yashash sharoitlari kun, fasl va yil davomida o'zgarib turadi (harorat, yog'ingarchilik, yorug'lik va boshqalar). Shuning uchun ular farq qiladi muntazam ravishda o'zgarib turadi Va o'z-o'zidan paydo bo'lgan ( kutilmagan) omillar. Muntazam ravishda o'zgaruvchan omillar davriy omillar deb ataladi. Bularga kecha-kunduzning oʻzgarishi, fasllar, suv toshqini va boshqalar kiradi.Tirik organizmlar uzoq davom etgan evolyutsiya natijasida bu omillar taʼsiriga moslashgan. O'z-o'zidan paydo bo'ladigan omillar davriy bo'lmagan deb ataladi. Bularga vulqon otilishi, toshqinlar, yong'inlar, sel, yirtqichlarning o'ljaga hujumi va boshqalar kiradi.Tirik organizmlar davriy bo'lmagan omillar ta'siriga moslashmagan va hech qanday moslashuvga ega emas. Shuning uchun ular tirik organizmlarning o'limiga, shikastlanishiga va kasalliklariga olib keladi, ularning yashash joylarini buzadi.
Inson ko'pincha davriy bo'lmagan omillarni o'z manfaati uchun ishlatadi. Misol uchun, yaylovlar va pichanzorlarning o'tlarini qayta tiklashni yaxshilash uchun u bahorda kuzni tashkil qiladi, ya'ni. eski o'simliklarga o't qo'yadi; pestitsidlar va gerbitsidlardan foydalanish qishloq xo'jaligi ekinlarining zararkunandalari

Antropogen omillar xozirgi vaqtda tabiatdagi eng kuchli omillardan biri bo’lib hisoblanadi. Inson tirik organizmlarga to’gridan-to’gri ta’sir etib yoki yashash sharoitini o’zgartirib uni tarqalishida yoki qirilib yo’q bo’lishiga sababchi bo’lishi mumkin. Antropogen omil deganda insonning xo’jalik faoliyati bilan bog’liq bo’lgan ta’sirlar tushuniladi. Insonning tabiatga ko’rsatadigan ikki turdagi ta’sirini bir-biridan yaxshi ajratish lozim ulardan biri tirik organizmlarga yoki ularning ayrim vakillari ko’rsatiladigan to’g’idan-to’g’ri ta’siri yani antropik omillar deb qalsa ikkinchisi esa insonning atrof-muhitini o’zgartirish kabi salbiy ta’sirini antropogen omillar deb qarash kerak.

Antropik omillarni o’z navbatida to’tr turga bo’lish mumkin
1. Ozuga va boshqa ehtiyojlashi qondirish uchun ( ovlash, baliqchilik, o’rmonlarni kesish ularni o’rish va boshqalar) tirik organizmlardan foydalanish va qirish
2. O’simliklarni ko’paytirish (madaniylashtirish) va hayvonlarni qo’lga o’rgatish
3. Akkliminizatsiya va introduksiya yani organizmlarning tabiiy arialida boshqa joylarga ko’chirib olib boorish va moslashtirish
4. Yangi madaniy o’simlik navlar va hayvon zotlarini yaratish
Inson tabiatga ko’rsatadigan kuchli ta’siri orqa abiotik va biotic sharoitlarni o’zgartiradi. Insonning ongli yoki ongsiz ravishda o’simlik va hayvon turlarini yersharining birjoyidan ikkinchi joyga olib borishi bazan flora va fauna tarkibini birmuncha o’zgartib yuboradi. Inson tamonidan o’simlik va hayvonlarning yashash sharoitlari o’zgartirildi natijada moayan joyda yashaydigan o’simlik va hayvonlar jamolari yo’q bo’lib yoki ularni sharoiti o’zgarib ketdi. Masalan tog’ o’rmonlarda daraxtlarni kesib tashlash shubhasiz ularning ostida yashaydigan soya sevar o’simliklarning yashash imkonidan mahrum qildi. Bundan tashqari hayoti daraxtlash bilan bog’langan (oziqlanuvchi , uya qurgan) qushlarning yo’qolishiga olib keldi.
Keyingi yillаrdа fаn vа texnikаni tаrаqqiy etishi tufаyli sаnoаt korxonаlаri vа trаnsport vositаlаri kо‘pаydi, ulаrdаn chiqqаn chiqindilаrni biosferаgа tа’siri kuchаydi. Shuningdek sаyyorаmizdа аholi sonini keskin о‘sishi, tаbiiy resurslаrdаn keng vа notо‘g‘ri foydаlаnish tаbiаt muvozаnаtini buzib, globаl dаrаjаdаgi ekologik muаmmolаrni (ozon qаvаtini siyrаklаshuvi, аtmosferа hаvosining isishi, chо‘llаnishlаr, bioxilmа-xillikni qirilib borаyotgаnligi, ichimlik suvini keskin kаmаyishi vа hokаzolаr) keltirib chiqаrdi. Oqibаtdа nаfаqаt tаbiаtdаgi bаrchа tirik orgаnizmlаrni, hаtto insonning о‘zini yashаb qolishi xаvf ostidа qoldi. Bundаy holаtni kelib chiqishining аsosiy sаbаblаridаn biri, аholi о‘rtаsidа, аyniqsа, yoshlаrdа ekologik tа’lim tаrbiyaning pаst dаrаjаdа ekаnligi, tаbiаt qonunlаrini chuqur bilmаgаnliklаri oqibаtidаn sodir qilindi.