Kompleks birikmalar kimyosi

Genealogik  sintezda mahsulotning tuzilishi dastlabki moddalar tuzilishiga 
o‘xshash bo‘ladi. Bunda reaksiya mexanizmi muhim ahamiyatga ega.Bu xolda 
 
maxsulotning energetik jixatdan afzallagi imkoni boricha o‘z kuchini saqlab qoladi.   
Geneologik sintezlarni o‘tkazish ham dastlabki moddalar kattaroq energiyaga ega 
bo‘lishiga, harorat tanlashga, yaroqli katalizator ishlatishga, reaksiya mahsulotini saqlab 
qolish sharoitini tanlashga e’tibor beriladi. Ikkala usulda ham mahsulotni tozalash, uni 
ajratib olish, kimyoviy analiz qilish kabi ishlarni to‘liq bajarish talab qilinadi. Sintez 
ishini barcha bosqichlarini taftish etib borishda fizik-kimyoviy izlanish usullari, qisqa 
to‘lqinli spektroskopiya, yadro magnit rezonans (YaMR) usullari katta yordam beradi.  
Muvozanatli sintezda Gibbs energiyasining o‘zgarishi 
         G 
= - RTlnK
M 
+ RTEn
i
 lnC
i
   
manfiy qiymatga ega bulishi kerak. Bu yerda; K
M
 - reaksiyaning muvozanat doimiysi, n
i
-
stexiometrik koeffitsentlar: C
i
-  i  moddaning  konsentratsiyasi. Le Shatele qoidasiga 
muvofiq, temperatura ko‘tarilganda endotermik reaksiya maxsulotlarining unumi ortadi: 
bosim oshirilganida xajm kamayadigan tomonga yo‘nalgan reaksiya maxsulotlari unumi 
ortadi: dastlabki moddalar konsentratsiyasi oshirilganda koordinatsion birikmalarning 
hosil bo‘lishi kuchayadi. Yana aytib o‘tishimiz kerakki, bunday koordinatsion birikmalar 
hosil bo‘lishda berilgan moddalarning bir-biridan eruvchanligini tekshirish natijalarida va 
moddalar sistemasining holat diagrammasidan keng foydalaniladi. Bunday 
diagrammalarga asoslanib, koordinatsion birikmaning hosil bo‘lishidagi konsentratsiyalar 
sohasi aniqlanadi. Masalan, ZnCl
2
  -  glitsin (NH
2
CH
2
COOH) va suvdan iborat 
sistemaning 50 
o
C dagi eruvchanlik diagrammasiga asoslanib, bu sistemada uchta 
birikma: ZnCl
2
*NH
2
CH
2
COOH, ZnCl
2
*2NH
2
CH
2
COOH va ZnCl
2
*3NH
2
CH
2
COOH 
hosil bo‘lishi aniqlangan.  
Koordinatsion birikmalar hosil bo‘lishini ma’lum temperatura sharoitida amalga 
oshirishda ko‘pincha termogravimetrik tekshirish (ya’ni sistemadan yengil uchuvchan 
ligand chiqib ketishi tufayli modda massasining vaqt va harorrat ortishi bilan kamayishini 
aniqlash) natijalaridan ham foydalaniladi. 

---

 
112 
 
Koordinatsion birikmalar hosil qilish uchun misollar. 
  
1. Suvsiz tuzlar. (CuSO
4
, NiSO
4
, CoCl
2
) suv bilan o‘zaro ta’sirlashganida 
kristalgidratlarga masalan, CuSO
4
* 5H
2
O, NiSO
4
*7H
2
O, CoCl
2
* 6H
2
O) aylanadi. Bu 
tuzlarning suvdagi eritmalarida [ Cu(H
2
O)
4
]
2
+
, [Ni(H
2
O)
6
]
2
+  
  tarkibli kompleks ionlar 
mavjud. 
2. Al
3
+
, Cr
3
+
, Sn
2
+
, Zn
2
+
, Pb
2
+
  va Co
2
+
  ionlarining tuzlari eritmasiga alohida-
alohida probirkalarda ozginadan natriy gidroksid eritmasi qo‘shilganda eritmada 
metallarning gidroksidlari cho‘kmaga tushadi. Probirkalarga mo‘l miqdorda natriy 
gidroksid eritmasi quyib cho‘kmalar eritiladi, natijada har bir eritmada [Al(OH)
6
]
3-
, 
[Cr(OH)
6
]
3-
, [ Sn(OH)
4
]
2-
, [Zn(OH)
4
]
2-
, [Pb(OH)
4
]
2-
, [Co(OH)
4
]
2-
  tarkibli gidrokso 
koordinatsion birikmalarning ionlari hosil bo‘ladi. 
3. Cu
2
+
, Zn
2
+
  va Ni
2
+
  tuzlari eritmasiga konsentrlangan ammiak eritmasidan 
qo‘shiladi. Hosil bo‘lgan metall gidroksidlar mo‘l miqdordagi ammiak eritmasida 
eritiladi. Natijada  [Cu(NH
3
)
4
](OH)
2
, [Zn(NH
3
)
6
](OH)
2
, [Ni(NH
3
)
6
](OH)
2
  tarkibli 
birikmalar hosil bo‘ladi. 
4. Ikki idishdagi Zn
2
+
  va Cd
2
+
  tuzlarining eritmalariga Na
2
SO
3
  ning 
konsentrlangan eritmasidan bir necha tomchi solib ZnSO
3
  va CdSO
3
  larning 
cho‘kmalarini hosil qilinadi. So‘ngra ikkala probirkaga mo‘l miqdorda Na
2
SO
3
  eritmasi 
qo‘shsak [Zn(SO
3
)
2
]
2-
 va [Cd(SO
3
)
2
]
2-
 tarkibli koordinatsion birikmalarning ionlari hosil 
bo‘ladi.  
Odatda, koordinatsion birikma hosil bo‘lishini eritma rangi yoki moddalar 
eruvchanligini o‘zgarishi orqali kuzatish mumkin.  
Hosil qilingan koordinatsion birikmani reaksion aralashmalar ajratib olish ham 
katta ahamiyatga ega. Buning uchun; 1) erituvchini bug‘latib konsentrlangan reaksion 
aralashma hosil qilib, uni muz va tuz aralashmasi
 
 bilan sovitib yoki unga shu moddaning 
kichik kristallarini tashlab, koordinatsion birikmani kristalga o‘tkazishdan; 2) reaksion 
aralashmaga  koordinatsion birikmaning eritmaydigan, lekin koordinatsion birikmaning 
hosil bo‘lishida ishtirok etgan erituvchi bilan aralashadigan boshqa biror erituvchidan oz-
oz qo‘sha borib cho‘ktirishdan va ekstraksiya usulidan foydalaniladi. Ba’zan kompleks 
birikma  juda tez hosil bo‘ladi. Masalan, CuSO
4
  eritmasiga NH
4
OH
  
eritmasi qo‘shilishi 
bilanoq to‘q ko‘k tusli kompleks [Cu(NH
3
)
4
]SO
4
 hosil bo‘ladi. Reaksion aralashmaga etil 
spirt qo‘shib bu koordinatsion birikmani kristall holida ajratib olish mumkin. Bu 
birikmada Cu
2
+
  ioni markaziy ion, ammiak molekulalari esa liganddir. Lekin ba’zan 
koordinatsion birikma hosil qilish uchun tajribani uzoq vaqt ma’lum sharoitda olib 
borishga to‘g‘ri keladi. Ba’zan, bir koordinatsion birikma hosil qilish uchun avval shu 
elementning boshqa koordinatsion birikmasini olib, so‘ngra u bilan tegishli reaksiyalapr 
o‘tkazish natijasida mo‘ljallangan birikma hosil qilinadi. Masalan, K
3
[Rh(C
2
O
4
)
3
] tarkibli 
koordinatsion birikma olish uchun K
3
[RnCl
6
] ning suvdagi eritmasini K
2
C
2
O
4
  eritmasi 
bilan 100*S da 2 soat qizdirishga to‘g‘ri keladi. 
Hozirda metallar koordinatsion birikmasini tayyorl ash uchun suvsiz eritmalar  ko‘p  
ishlatilmoqda. Masalan, SrCl
3
  ning suvdagi eritmasiga etilendiamin NH
2
-CH
2
-CH
2
-NH
2
 
qo‘shib CrCl
3
*3En tarkibli koordinatsion  birikma hosil qilib bo‘lmaydi, lekin efirdagi 
eritmada bu kompleksni hosil qilib kristall holida ajratib olish mumkin. 
Ba’zan erituvchilar aralashmasidan foydalanish yaxshi natija beradi. Masalan, 
dipridilning spirtdagi eritmasini FeCl
2
  ning suvdagi eritmasiga qo‘shganimizda 
[FeDip
3
]Cl
2
 tarkibli kompleks birikma hosil bo‘ladi.